Nehc’ul Belağa’yı Tanıyalım

Dr. Seyyid Cevad Mustafavi/Ehli Beyt Öğretisi 3

Bendeniz Nehc’ul Belağa’nın çok çeşitli konularını 22 temel konuya ayırdım. Allah-u Teala’nın yardım ve ina­ye­tiyle bu konulardan her biri hususunda bu sonsuz ilahi marifet okyanusundan kendi nakıs aklımla anladığım ka­darıyla bir veya bir kaç makale halinde yazı yazmak isti­yorum. Yaklaşık otuz makaleyi bulacaktır. Allah’ın yar­dımıyla asıl konuya geçmeden bizzat bu kitabı (Nehc’ul Belağa’yı) kısaca bir tanıtmak istiyorum.

Nehc’ul Belağa Hz. Ali’nin kısa hilafeti döneminde irad ettiği 239 hutbeden 79 mektuptan ve 480 hikmet ve kısa sözden oluşan bir kitaptır. Seyyid Razi[1] diye meşhur olan ve büyük Şii alimlerinden biri sayılan Muhammed b. Hasan Musevi (359-406) ise söz konusu hutbe, mektup ve kısa sözleri biraraya toplayarak değerli bir eser oluşturmuş ve bu eseri Nehc’ul Belağa olarak adalndırmıştır. O bu değerli kitabı H. 400 yı­lında kaleme almıştır. Nehc’ül-Belağa yazarı Seyyid Razi, bu eseri oluşturma hedefi hususunda kitabın ön­sözünde şöyle demektedir: “Ömrümün baharındayken ve ömür dalım henüz ta­zeyken İmamların (a.s) özellikleri ve hususiyetleri hak­kında bir kitap yazmaya başladım. (Hasais’ul Eimme kitabı) Bu kitapta o zatların güzel ve değerli sözleri vardı. Elbette bu kitabın başında da belirttiğim gibi bu işe belli bir hedef ve niyetle giriş­tim. Ama Hz. Ali’nin özgün hususiyetlerini yazdıktan sonra bu kitabı devam ettirmedim. Bu kitabı bölümlere ve kısımlara ayırdım. Son bölümünde uzun hutbeler ye­rine, öğütlerini hikmetlerini, örneklemelerini ve kısa edebi sözlerini bir araya topladım.

Bazı dostlarım bu kitabı okuyunca çok beğenip öv­dü­ler, fesahat ve belagatı ile eşsizlik ve özgünlüğüne hayran oldular. Bu yüzden benden Hz. Ali’nin çeşitli dallarda ve hususlardaki seçkin sözlerini bir araya ge­tirmemi istedi­ler. Hz. Ali’nin öğüt, yazı, hutbe ve hik­metli sözlerini toplamamı talep ettiler. Zira onlar Hz. Ali’nin bu sözleri­nin fesahat ve belagatını, Arapça’nın incileri, dini-dün­yevi sözlerin nuru olduğunu çok iyi biliyorlardı çünkü böylesi özellikler hiçbir beşeri söz ve kitapta bir araya gelmemiştir. Hz. Ali, fesahatin kapısı, belagatın kökü ko­numundadır. Fesahat ve belagatın gizlilikleri onun sözle­rinde tecelli etmiş ve onunla bir düzene girmiştir. Her ha­tip onun örneklendirmelerini almış, her vaiz onun sözle­rinden yardım görmüştür. Buna rağmen o herkesten iler­dedir ve onlar Hz. Ali’den geri kalmışlardır. Zira onun sözlerinde ilahi ilmin izi ve Peygamberin kokusu vardır. Ben de bu isteklerine icabet ettim ve telif ettiğim bu eserin adını da Nehc’ul-Belağa koydum.”[2]

Nehc’ül-Belağa kitabı 1000 yıl boyunca sürekli ilim, edep ve ilahi öğretiler semasında nurlu bir güneş gibi parlamış; ışık saçmış; İngilizce, Fransızca, Almanca, Farsça, Orduca ve Türkçe dillerine tercüme edilip basıl­mıştır. İslam bilginleri bu kitap için sayısız şerhler, talika­ler, lügat açıklamaları lafız beyanları, seçmeler, özetler, Nehc’ül Belağa’da gezintiler ve Nehc’ül Belağa’dan dersler adı altında sayısız kitaplar kaleme al­mışlardır.

 “Merhum Seyyit Rezi’nin Hesais’ul Eimme” kitabının, Merhum Muhaddis Nuri’nin dediği üzere bir nüshası Şeyh Hadi Al-i Kaşif’ul Gıta kütüphanesinde ve bir nüshası da Hindistan Rambor kütüphanesinde mevcuttur. Aynı zamanda H. 1369 yı­lında da Necef-i Eşref’te basılmıştır.[3]

Yazılan her kitap hususunda yazıldığı ilk yıllarda doğru dürüst bir hüküm verilmemesi normaldir. Zira şahsi sevgi ve kinler, aceleden kaynaklanan  hükümler, zayıf ve güçlü noktaların gizli kalması ve benzeri sebepler kitabın gerçeğinin gizli kalmasına veya değişik gösterilmesine sebep olabi­lir. Ama bin yıldır bilginlerin fikirlerini üzerinde yoğunlaştırdıkları, ince görüşlü dü­şünürlerin bilgisine ve basiretli insanların görüşüne su­nulan bir kitapta bu tür ihtimaller düşünülümez. Bütün bunlara rağmen bir kitap değerini korunuş ve diıkkatleri kendi üzerinde odaklandırmışsa bu o kitabın önem ve yüksek değerini gösterir.

Bilginlerin İtirafları

Farklı İslam mezheplerinden bir çok edebiyatçı ve ilim erbabı kimseler Nehc’ul Belağa kitabını çok dakik bir şe­kilde incelemiş hakkında değişik görüşler belirtmişlerdir. Araştırmalarının sonunda kısaca şu itiraflarda bulunmuş­lardır:

1- İbn-i Ebil Hadid şöyle demektedir: “Nehc’ul Belağa’nın bir tek satırı İbn-i Nubate’nin bin satırına be­deldir. Oysa İbn-i Nubate bilginlerin ortak görüşü esa­sınca kendi asrının yegane hatibi ve usta konuşmayıcı­sıydı.”[4]

2- Dr. Zeki Mübarek ise şöyle diyor: “Başka çaresi yok, açık bir şekilde itiraf etmeliyiz ki Nehc’ul Belağa muteber bir kaynağa sahiptir. Aksi taktirde ise şöyle dememiz gerekir: Şiiler yeryüzünde belagat ve fe­sahat şaheseri sözler söylemekte, insanların en üstünü­dürler.”[5]

3- Alusi ise şöyle diyor: “Ali b. Ebi Talib’in hutbele­rini içeren Nehc’ul Belağa ilahi kelam nurunun bir ışığı­dır ve nebevi mantık fesahati ile parlayan bir güneştir.”[6]

4- Üstad Halil Hindavi şöyle diyor: “Nehc’ul Belağa gibi farklı bölümlere, bir tek üsluba ve bir tek yazara da­yanan bir başka kitap göremiyorum. Bu yüzden önemle vurguluyor ve tekrar ediyorum ki Nehc’ul Belağa bir tek şahıstan ortaya çıkmış ve ona bir tek nefes üflenmiştir.”[7]

5- Mersefi ise şöyle diyor: “Nehc’ul Belağa Kur’an’ın fesahat, mucize, hidayet, ilim ve hikmet nuru için canlı bir örnektir. Bu kitap deha sahibi bilginlerin, seçkin filo­zofların ve büyük hikmet sahibi kimselerin kitapla­rında görülmeyen nurlu öğütler, siyasi kanunlar ve yüce hik­metlerle doludur.”[8]

6- Yazıcı ise şöyle diyor: “Eğer ilim, edep ve yazı açısından rakiplerine üstün gelmek istiyorsan Kur’an ve Nehc’ul Belağa’yı ezberlemen gerekir.”[9]

7- Alusi-i Bağdadi ise şöyle diyor: “Nehc’ul Belağa Müminlerin emiri Hz.Ali (a. s)’ın hutbelerini içermekte olup, yaratıkların sözünün üstünde ve Allah’ın sözünün altında bir kitaptır. Mucize rütbesine çok yakındır. Haki­kat ve mecaz yollarını ortaya koyan bir eserdir.”[10]

8- İbn-i Ebil Hadid şöyle diyor: “Fesahat ve belagat öğrenmek ve sözlerin üstünlüğünü bilmek isteyenler, Nehc’ul Belağa’daki hutbeler üzerinde düşünmelidir. Zira Allah ve Resulünün sözü dışında hangi sözle mukayese edilirse edilsin karanlık bir taş karşısında parlak bir yıldız gibi durmaktadır. Ayrıca bu kitaptaki aydınlığı nuraniyeti ve azameti görmeli; nasıl bir korku ve dehşet yarattığını algılamalıdır. Allah bu kitabın konuşmacısını (Hz. Ali’yi) en hayırlı mükafatlarla mükafatlandırsın. Hz. Ali bazen kılıcıyla İslam’ı savunmuş, bazen de dili beyanı, fikri ve kalbiyle İslam düşmanlarının karşısında durmuştur. Cihat hususunda o mücahitlerin efendisi, nasihatte vaz edenle­rin en yetkini; fıkıh ve tefsirde fakih ve müfessirlerin re­isi; adalet ve tevhitte adil ve muvahhidlerin önderidir.

“Allah’a hiç de zor değildir.

 Bütün alemi bir insanda toplaması.”[11]

9- İbn-i Ebil Hadid bir başka yerde ise şöyle demekte­dir: “Tevhid, adalet ve benzeri ilahi değerli konular bu ilahi şahsın sözleri olmaksızın asla anlaşılamaz. Zira; bü­yük sahabilerin hiçbirinin sözünde bu tür konuşmalar mevcut değildir. Belki bu konuşmalar akıllarından dahi geçmiyordu. Zira akıllarından geçmiş olsaydı beyan ederlerdi. Evet bu Ali (a. s)’ın en büyük faziletlerinden biridir.”[12]

10- Dr. Zeki Mübarek ise şöyle diyor: “Ben öyle ina­nıyorum ki Nehc’ul Belağa kitabını okumak insandaki cesaret ruhunu, mertliği ve nefis azametini güçlendir­mektedir. Zira Nehc’ul Belağa kitabı zorluklara aslanlar gibi göğüs geren güçlü bir ruhtan ortaya çıkmıştır.”[13]

11- Muhammed Emin Nevavi ise şöyle diyor: “Ali (a. s) bütün Kur’an’ı ezberlemiş ve bütün sırlarından haber­dardı. Kur’an Ali’nin eti ve kanıyla karışmıştır. Bu ger­çeği sadece Nehc’ul Belağa’yı mütalaa edenler anlayabi­lir.”[14]

12- Üstad Emin Nahle ise şöyle ediyor: “Her kim nefis hastalığının iyileşmesini istiyorsa Hz. Ali (a. s)’ın Nehc’ul Belağa’daki sözlerine yönelmeli ve o kitabın ışı­ğında yü­rümeyi öğrenmelidir.”[15]

13- Muhammed Emin Nevavi İmam Yahya Ye­meni’den şöyle dediğini rivayet ettiğini nakletmektedir: “Her güçlü konuşmacı Ali (a. s)’ın sözlerinin manasından içmiş ve her belagat sahibi konuşmacı onun metoduyla konuşmaya çalışmıştır. Ali fesahat ve belagatın kaynağı; yüklü yağmurların bulutudur.”[16]

14- Abbas Mahmud Ukad şöyle diyor: “Nehc’ul Belağa kitabında tevhit ayetlerinin ve ilahi hikmetlerin feyizleri vardır ve bu feyizler, ilahi öğretileri ve tevhidi ilkeleri öğrenmek isteyenlerin zihnini genişletmekte, ba­siret sahibi kılmaktadır.”[17]

15- Muhammed Abduh ise şöyle diyor: “Nehc’ul Belağa’yı mütalaa edince fesahat devleti ve belagat aza­meti gözümde tecessüm etti. Bu yüzden yakin ettim ki bu devletin yöneticisi bu azametin kahramanı ve muzaffer bayraktarı hiç şüphe yok Ali b. Ebi Talib’tir. Nehc’ul Belağa’nın Hz. Ali(a. s)’ın sözleri olduğuna şüphe eden­lerin boş hayalleri gözlerimde yok oldu; bozuk düşünce­leri ve batıl hayalleri silinip gitti.”[18]

16-Corc Jardak ise şöyle diyor: “Ali b. Ebi Talib akıl açısından yegane bir insandı. Hz. Ali İslam’ın kutbu, İslami öğretilerin kaynağı ve Arap ilimlerinin çeşmesiydi. Araplar arasında varolan bütün ilimlerin temelini hiç şüphe yok Hz. Ali atmıştır ve ya en azından bu konuda büyük bir katkıya sahiptir.”[19]

17-255 yılında vefat eden Cahiz ise Hz. Ali (a. s)’ın bir tek cümlesi hakkında şöyle demektedir: “Allah-u Teala bu kısa cümleye, sahibinin temiz niyeti ve takva­sıyla uyum arz eden azametten bir elbise hikmet nurun­dan bir perde giydirmiştir.”[20]

Peygamber (s. a. a)’in ashabı arasında bir grup kimse ilahi ve manevi yüce makamların ve iyi bir adım sahibi olmuşlardır. Ama onlardan hiç birinden Nehc’ul Belağa gibi canlı ve olumlu bir eser bıraktığı görülmemiştir. Hatta nicelik açısından Nehc’ül Belağa’nın onda biri ni­telik açısından ise binde biri dahi başkalarından miras kalmamıştır. Bu yüzden gerçekçi olan bir araştırmacı başkaları hakkında nakl edilen o makam ve dereceler hu­susunda şüpheye düşer ve bu nakl edilenler hususunda bir takım bağnazlıkların, taraftarlığın, uydurma ve tahrifin rol oynadığını muhtemel görür. Ama Nehc’ül Belağa gibi aydın ve canlı bir eserin varlığı bir ışığın güneşin varlı­ğına delaleti gibidir. Zira ilim ve sanat uydurulacak bir şey değildir. Marifet ve ilimleri Ali b. Ebi Talib’in derece­sine ulaşamayan bir insan Nehc’ül Belağa gibi bir kitab asla yazamaz. Nitekim hat sanatı bu makaledeki hat dere­cesine ulaşamayan kimselerde bunun bir benzerini vü­cuda getiremezler.

Dünyada bu üstünlük ve deha elde eden kimseler hiç şüphesiz insanların dar görüşlülüğü, haset, it­ham ve kö­tülüklerinden emanda kalamaz

Deha sahibi insanların ve hatta ilahi peygamberlerin hiç birisi de bu kaideden müstesna değildir. Dolayısıyla Nehc’ül Belağa’yı telif eden ve beyan eden kimse de bu kınama ve eleştirilerden korunamamıştır. Ama yaptığım araştırmalarda da gördüğüm gibi hiç kimse Nehc’ül-Belağa’nın fesahat ve belagatı açısından da bir şek ve şüpheye asla düşmemiştir. Nitekim gördüğümüz gibi dünyada bir çok edebiyatçı ve belagat sahibi kimseler de Nehc’ül-Belağa’yı övmüş, yüce saymıştır. Kur’an ve Nebiyy-i Ekrem (s. a. a) sözünden sonra ve eşsiz benzer­siz olduğunu kabul etmişlerdir. Arap edebiyat ve belagat­çılarının Nehc’ül-Belağa kitabının belagatı hususunda hiçbir şüphe ve ithama düşmemelerinin nedeni, belki de onun bir benzerini getirmekten aciz ve güçsüz kalışları­dır. İşte bu yüzden de Nehc’ül Belağa’nın üstünlüğünü ifade etmek zorunda kalmışlardır.

Daha önce de beyan ettiğimiz gibi bir şey hakkında bin yıl sonra verilen bir hüküm her türlü sapmadan ve kusur­dan uzaktır. Bu sözün daha iyi anlaşılması için değerli okuyucuların hatta Şii olmayan bir çok eleştirmen ve ede­biyatçıların sözlerine dikkat etmelerini istiyorum.

Ali (a. s)’ın Sözünün Değerlendirilmesi

Bazı edebiyat ve belagat bilginleri Hz. Ali (a. s)’ın sözlerinin dünyadaki diğer edebiyatçıların sözleri ile mu­kayese etmek, yorum ve tahlile tabi tutmak istemişlerdir ve bu yolda oldukça zarif ve derin araştırmalar yapmış­lardır. Burada işte bunlardan bazısına yer vermek istiyo­ruz:

1- İbn-i Ebil Hadid Mu’tezili Nehc’ül Belağa’nın hut­belerinden birini şerh edip açıkladıktan sonra “İmam Ali’nin sözü ile İbn-i Nubate’nin sözünün mukayesesi adı altında bir bölüm açmış ve şöyle demiştir: [21] “Burada bü­yük hatip Abdurrahim b. Nubate’nin hutbelerinden bir bölümüne yer vereceğiz. Bu hutbeleri bazı açılardan diğer hutbelere daha incelikli ve üstündür. İnsanlar İbn-i Nubate’nin hutbelerinin aşığı olmuşlardır. Bütün uzman­ların ittifak ettiği üzere İbn-i Nubate’nin öğütleri son de­rece güzel ve çekicidir.”

Daha sonra İbn-i Nubate’nin şöyle başlayan öğüt dolu hutbelerinden birini nakl etmektedir: “Ey insanlar hazır­lıklı olun aranızda göç zili çalınmıştır. Önce çıkın şüphe­siz ki teslim alınacağınız an yaklaşmıştır.”

Daha sonra bu hutbenin bazı kelimelerini inceleyerek şöyle demektedir: “Bir yerde “kahkari” kelimesi bir satı­rın yarısında tekrarlanmıştır ve bu edebi açıdan çok çir­kindir. İçindeki bu hutbelerden bazı kelimelerin duyul­ması kulağa asla hoş gelmemekte ve şehir görmemiş köylülerin sözlerini andırmaktadır.”

Diğer cümleleri hakkında ise şöyle diyor: “Bu cümle­lerin ne zarif bir anlamı vardır ve ne de lafız açısından tatlı ve akıcıdır.”

Evet eğer bu kelimelerden bir teki Nehc’ül-Belağa’da görülmüş olsaydı biz onu övmezdik ve dolayısıyla da bu kitap sıradan normal bir kitap sayılırdı.

2- Kalakşendi, Subh’ul A’şa adlı kitabında şöyle di­yor:[22] “Müminlerin Emiri Hz. Ali (a. s) şöyle buyurmuş­tur: “Her insanın değeri övdüğü şeyledir. Şairin biri de Hz. Ali’nin bu sözündeki anlamı aynısıyla şu şiirine yan­sıtmıştır:

“Ey beni kınayan bırak beni de değerim artsın

“insanların kıymeti övdüğü şeyledir.”

Sadece bu şiirin ikinci mısrası bir çok kusurlarıyla Ali (a. s)’ın sözünün anlamını içermektedir. Ama burada “kullu imrein” (herkes) lafzı yerine “kullunnas” (bütün insanlar) kelimesi kullanılmıştır ve iki “nun”, aralarında bir tek sakin harf yer alacak şekilde bir araya getirilmiştir. Cümlenin başındaki “fa” harfi ise çirkin ve faydasızdır. (dolayısıyla iki cümle aynı anlam içerdiği halde şairin sözü edebi açıdan bir çok eksiklikler içermektedir.)

3-Corc Cordak şöyle diyor:[23] “Ali b. Ebi Talib hürri­yet hakkında şöyle demiştir: “Asla başkasının kulu olma ve şüphesiz ki Allah seni hür yaratmıştır.” Ömer b. Hattab da bu anlamda şöyle demiştir: “İnsanları nasıl köle edersiniz. Oysa anneleri onları hür yaratmıştır.

Burada görüldüğü gibi Ali b. Ebi Talib’in sözü ile Ömer b. Hattab’ın sözü arasında temelde çok büyük farklılıklar vardır. Zira ilk olarak Ömer’in sözünde yer alan hürriyet kelimesi diğer çağdaşlarının kullandığı gibi kölelik kavramının karşıtı olarak kullanılmıştır, zira o zamanlar insanlar köle ve cariye olarak alınıp satılıyordu, ama Al b. Ebi Talib’in sözü geniş anlamda bir hürriyet ve özgürlüğü kapsamaktadır ve insan varlığının önemli bir boyutunu içermektedir. İkinci olarak Ömer sadece köle sahiplerine seslenmiş ve insanları neden köle ettikle­rini sormaktadır. Oysa onlara nasihat etmenin hiç bir fay­dası yoktur. Ali b. Ebi Talib ise burada bizzat kölelere seslenmekte, onlara özgürlük ruhunu hissettirmektedir. Onlara, kendilerine dayanmalarını ve yaratılış düzeninin aksine kendilerini köle edinenlere karşı kıyam etmele­rini söylemektedir. Hz. Ali (a. s) bu kısa sözüyle kölelerin kalbine heyecan tohumu ve sömürgecilerin boyunduru­ğundan kurtuluş ümidini ekmektedir. Üçüncü olarak Ömer insanların özgürlüğünü annelerinden doğuşuna bağlamıştır, oysa Ali b. Ebi Talib, özgürlüğün kökenin ilahi bir taktire, sünnete ve yaratılış alemine dayandır­mıştır. Bu da şüphesiz ki anneden doğuştan kaynaklanan özgürlükten çok daha geniş ve köklü bir anlam ifade et­mektedir.

Ali (a. s)’ın Sözlerinin Toplanması

Ali (a. s)’ın ashabı arasında büyük bir aşk ve tutkunlu­ğun yanı sıra basiret ilim sahibi olan , aynı zamanda rical alimlerinin de ifade ettiği gibi, doğru sözlü doğru inançlı ve güvenilir olan bir grup vardı. İbn-i Abbas Kumeyl b. Ziyad, Haris A’ver, Reşit Hicri, Meysem-i Temmar, Hicr b. Adiyy, Esbağ b. Nubate, Sa’saa b. Suhan, Nuf’i Bekkali, Zirar b. Zamere, Zeyd b. Veheb gibi yüce makama ve büyük bir üne sahip kimselerdi bunlar. Ha­yatlarının da tanıklık ettiği gibi aydın kalpli olan bu in­sanlar bizzat kendi zamanlarında artık bundan böyle hila­fet makamına Ali b. Ebi Talib gibi birinin  geçemeyece­ğini anlamışlardı. Artık gökyüzü Ali gibi birinin sesini asla duymayacaktır. İşte bu yüzden sürekli Hz. Ali ile birlikte bulunuyor can-u gönülden sözlerini dinliyorlardı.

Sabırsız aşıklar Cuma, Bayram, Camiler, savaş mey­danları, genel toplantılar, ve özel oturumlarda Hz. Ali (a. s)’ın buyurduğu sözlerini Arapların yaygın adeti olduğu üzere hafızalarına kaydediyor, başkaları için naklediyor ve yavaş yavaş yazı, mecmua  ve kitap haline gelmesini sağlıyorlardı. Hatta Hz. Ali (a. s)’ın bulunduğu savaşlara katılmış olan ve herkesten daha çok Hz. Ali (a. s)’ı sözle­rinin aşığı bulunan Zeyd b. Veheb Kitab’ul-Huteb adında ilk kitabı yazdı. H. 96 yılında vefat etti ve kitabı beşinci asra kadar da ulaşmıştır. Zira Şeyh Tusi kitabının fihristinde o kitaptan rivayette bulunmaktadır.[24]

Ondan sonra yazılan, zahiren şuanda örneği bulunma­yan, sadece rical ve tercüme alimlerinin aslarını zikrettiği diğer kitaplar ise şunlardır:

1- Mus’ade b. Sadaka’nın yazmış olduğu “Huteb-i Emir’el Mü’minin” kitap ki İmam Sadık (a. s)’dan da bir takım hadisler rivayet etmiştir. Bu kitabın bir nüshası Seyyid b. Tavus’un eline ulaşmıştır ve Şeyh Hasan Hilli de Muntehab’ul Besair kitabında ondan bir takım na­kil­lerde bulunmuştur. Bu kitap veya Mes’ade’nin diğer bir kitabı Seyyid Haşim Behrani’nin eline ulaşmıştır ve o da Burhan tefsirinde ondan bir takım hususlar nakletmiştir.[25]

2- Huteb-i Emir’el Müminin adlı kitabı ise İsmail b. Mehran yazmıştır ve bu şahıs ta İmam Rıza (a. s)’ın as­habındandır.[26]

3- Huteb-i Ali (a. s) adlı kitabı ise İbrahim b. Hakem Fezzari aslı şahıs yazmıştır ve de ikinci asrın yazarların­dan sayılmaktadır.[27]

4- Huteb-i Emir’el Müminin adlı kitabı ise Seyyid Abdulazim Hasani adlı şahıs yazmıştır ve de İmam Ha­san (a. s)’ın evlatlarındandır. Bu şahsın kabri Rey şeh­rinde Ehl-i Beyt aşıkları tarafından ziyaret edilmektedir. Bu şa­hıs sekizinci, dokuzuncu ve onuncu imamların za­manını da derk etmiştir.[28]

5- Huteb-i Emir’el Müminin adlı kitabı ise on bir, on iki ve on üçüncü imamların zamanlarını derk eden  salih b. Hammad adlı şahıs yazmıştır. [29]

6- Huteb-i Emir’el Müminin adlı kitabı ise üçüncü as­rın sonlarında yaşayan İbrahim b. Süleyman adlı kimse telif etmiştir.[30]

7- Huteb-i Ali adlı kitabı ise H. 206 yılında vefat eden[31] Hişam b. Muhammed b. Saib-i Kelbi yazmıştır.

8- Huteb-i Ali ve Kutubuhu ila Ummalihi adlı kitabı ise H. 225 yılında vefat eden Ali b. Muhammed Medaini adlı kimse telif etmiştir.[32]

9- el-Hutbet’uz Zehra adlı kitabı ise H. 157 yılında ve­fat eden Ebi Mahnef, Lut b. Yahya adlı kimse yazmıştır. [33]

10- Huteb-i Emir’el Mü’minin adlı kitabı ise H. 332 yılında vefat eden Ebu Ahmed Celludi adlı kimse yaz­mıştır. Bu kitap Hz. Ali’nin hutbelerini mektuplarını, şi­irleri, öğütlerini güzel sözlerini, dualarını ve şurada beyan ettiği sözlerini içermektedir.[34]

11-14 Vakidi, İbrahim b. Hilal, Kadı Nu’man Mısri ve Nasr b. Müzahim adlı kimselerin kitabı ki açıklaması ri­cal kitaplarında yer almıştır.[35]

Nehc’ül Belağa’nın Telifi

Seyyid Razi asil ve nefis kitaplara ulaşma açısından çok şanslı biriydi. Zira onun asrında ve yaşadığı yer Bağ­dat’ta iki büyük ve zengin kütüphane mevcuttu ve bundan istifade etme imkanına sahipti. Bu iki kütüphane şunlardı:

1- Seyyid Razi’nin kendi kardeşinin kütüphanesi ki seksen binden fazla kitap bulunduruyordu. Bu veya başka sebeplerden dolayı Seyyid Murtaza’ya “Semanini” veya “Ebu’s-Semanin” diyorlardı.[36]

2- Beyt’ul-Hikme adıyla bilinen kütüphane. Bu kütüp­haneyi de Bahauddevle İbn-i Babeveyh Deylemi’nin ve­ziri olan Şapur b. Erdeşir, H. 381 yılında Memun’ur-Reşid’in Beyt’ul-Hikme’sine benzer bir şe­kilde tesis et­mişti. Şapur, bu kütüphaneyi Bağdat Kerh beldesinde, Beyn’us-Sureyn adlı mahallede tesis etmişti. Bu kütüpha­nede on binden fazla İran ve Irak’tan getirilmiş asıl ki­taplar ve Hindistan, Çin ve Rum’dan aslı üzerinden ya­zılmış nüshalar mevcuttu. Bu kütüphane de Şiilere mah­sus bir kütüphaneydi.[37]

Yakut Hamevi şöyle diyor: “Bu kütüphaneden daha iyi bir kütüphane yeryüzünde yoktur.”[38]

Bu kütüphane yaklaşık yetmiş yıl baki kalmıştır. Daha sonra H. 447 veya 450 yılında Tuğrul Bey’in Bağdat’a saldırısının ardından kötü ve dinsiz insanların eliyle yakı­larak yıkılmıştır.”[39]

Seyyid Razi bu iki kütüphanede mevcut olan kitap­larda gördüğü Hz. Ali (a. s)’ın hutbeler, mektuplar veya kısa sözlerinden fesahat ve belagat açısından beğendikle­rini seçmiş ve bunun bütününü bir kitap haline getirip Nehc’ul Belağa olarak adlandırmıştır. Kitabı seçilmiş sözlerden oluştuğu ve daha çok edebi boyuta sahip ol­duğu için de rivayetlerin senedini zikretmemiştir. Hatta bazen bir hutbenin bazı cümlelerini çeşitli yollardan bir araya getirmiş ve birbiri ardınca zikretmiştir. Öyle ki ba­zen aralarında manevi bir bağ bile gözükmemektedir. 37, 38, 85, 106 ve 120. Hutbeler ile 10. Mektup gibi.

Ez-Zeria adlı kitabın sahibi şöyle diyor: “Seyyid Razi bir gün kütüphanesinin ateşe verileceğini ve binlerce yıl sonra insanların Ali (a. s)’ın sözlerini işitmeye muhtaç olacaklarını nereden bileceklerdi. Bu sözler şüphesiz İlam ümmetinin islahı ve hidayeti için beyan edilmiş sözlerdir. Seyyid Razi bilmediğinden dolayı elbette maruzdur. En azından bu Nehc’ul Belağa’yı bizlere hatıra bıraktığı için kendisine teşekkür borçluyuz.”[40]

Ez-Zeria kitabının yazarı bazı bilgisiz bağnazların bu konuda şüphelerinin Şii bilginlerinin Nehc’ul Belağa’nın hatta Şıkşıkiye hutbesinin kaynaklarını baki kalan kitap­lardan da çıkarabileceğini bilemiyordu. Öyle ki Nehc’ul Belağa’nın dört katı içindeki sözlerinin kaynaklarını be­lirten kitaplar yazılmıştır.

Nehc’ul Belağa’daki Mevcut Kaynaklar

Seyyid Razi on altı yerde Nehc’ul Belağa’nın kayna­ğını bizzat itiraf etmiştir. Bu yerler şunlardır:

1- 32. hutbeyi Cahiz’in el Beyan ve’t-Tebyin kitabın­dan nakletmiştir.

2- 89. hutbeyi Mes’ada b. Sadaka yoluyla İmam Sa­dık (a. s)’dan nakletmiştir. Nitekim İbn-i Ebil Hadid nüs­ha­sında da mevcuttur ve bu hutbe “Eşbah” olarak adlandı­rılmıştır.

3- 180. hutbeyi Nevf-i Bekkali’den nakletmiştir.

4- 54. Mektubu Ebu Cafer İskafi’nin “Mekamat” kita­bından nakletmiştir.

5- 74. Mektubu Hişam Kelbi’nin “Hat” kitabından  nakletmiştir.

6- 75. Mektubu Vakidi’nin Cemel kitabından naklet­miştir.

7- 78. Mektubu Said b. Yahya el-Emevi’nin “Meğazi” kitabından nakletmiştir.

8- 88. mektubu İmam Muhammed Bakır’dan rivayet etmiştir.

9-  77. Hikmetli sözü “Zirar-i Zebbai’den nakletmiştir.

10- 104. Hikmetli sözü Nevf-i Bekkali’Den rivayet et­miştir.

11- 147. Hikmetli sözü Kumeyl b. Ziyad-i Neh’i’den nakletmiştir.

12-  373. Hikmetli sözü Tarih-i Taberi’den nakletmiş­tir.

13-  375. Hikmetli sözü Ebi Cuheyfe’den nakletmiştir.

14- 434. Hikmetli sözü Saleb, İbn-i A’rabi’den nak­letmiştir.

15- 466. Hikmetli sözü Müberred’in “el-Muktezeb” kitabından nakletmiştir.

16- 4. Hikmetli sözü ise Ebu Ubeyd Kasım b. Se­lam’dan nakletmiştir.

Nehc’ul Belağa’nın Müstedrekleri

Daha öncede dediğimiz gibi Müminlerin Emiri Ali (a. s)’ın ashabı onun sözlerinin aşığıydı. Ali (a. s) da böyle­sine susuz insanlar görünce ilahi marifetleri gerçekleri ve dini ilkeleri onlara beyan etmeyi bir görev biliyordu. El­bette itiraf etmek gerekir ki Hz. Ali’nin buyurup da bize ulaşmayan sözleri mevcut sözlerden çok daha fazladır. Zira doğal olarak Hz. Ali(a. s)’ın tüm sözleri yazılmamış, yazılanların bir miktarı da tarihte yer alan bazı olaylar neticesinde ortadan kaybolmuştur. Ama ne mutlu, demek gerekir ki bugün elimizde var olanlar sadece Nehc’ul Belağa’ya özgü değildir. Bildiğimiz gibi Seyyid Razi, Hz.ali (a. s)’ın sadece edebiyat ve belagat özelliği taşıyan sözlerini ve mektuplarını kaydetmiştir. Bu yüzden İbn-i Ebil Hadid, Seyyid Habibullah Hui ve İbn-i Meysem gibi bazı Nehc’ul Belağa’yı şerh eden kimseler bazı hutbelerin şerhinde Seyyid Razi’nin önce veya sonrasından attığı bölümleri de asıl kaynağından nakletmişlerdir. Örneğin Hui yazdığı Şerhinde 29, 30, 37, 92 ve 180. Hutbeleri şerh ederken Seyyid Razi’nin attığı bölümlere de yer ver­mişlerdir.[41]

İbn-i Ebil Hadid de kendi nezrindeki mevcut kaynak­lara işaret etmiş ve Seyyid Razi’nin ilave ettiği ekleri zik­retmiştir. [42]

Ali b. Hüseyin Mes’udi de şöyle diyor: “Ali (a. s)’ın farklı yerlerde irat ettiği hutbelerden 480 küsürü ezber­lenmiştir ve sözlü ve uygulamalı olarak insanlar arasında yaygın hale gelmiştir.”[43]

Oysa Nehc’ul Belağa’daki mevcut hutbeler 239 tane­dir ki Mes’udi’nin dediğinin yarısından da azdır. Tu­haf’ul-Ukul adlı kitabının 163 sayfasını Hz. Ali (a. s)’ın hutbe, vasiyet ve öğütlerine ayıran Hasan b. Şube şöyle demektedir: “Eğer Hz. Ali (a. s)’ın sadece tevhit hakkın­daki söz ve hutbelerini hiç bir uydurma ve başka anlam vermeden bir araya getirecek olursak bu Tuhaf’ul –Ukul kadar kalın bir kitap olurdu.”[44]

H. 588 yılında vefat eden İbn-i Şehraşub, Menakib-i Al-i Ebi Talib adlı kitabında Nehc’ul Belağa’da mevcut olan Şıkşıkiye, Tevhit, Kasıa, Eşbah, İstiska ve Garra aslı hutbelerinin yanı sıra bu kitapta olmayan başka hutbelerin adını da zikretmektedir. Örneğin; Lu’lu’, iftihar, Dürre-i Yetime, Ekalim, Vesile, Talutiyye, Kasbiyye, Süleymaniyye, Natıka, Dameğa, Fazıha hutbeleri gibi… Daha sonra Zeyd b. Veheb ve Süleyman b. Mehran’ın kitaplarını zikretmekte ve bu kitapların kendi zamanında da varolduğuna işaret etmektedir. [45]

Bazı alimlerde Nehc’ul Belağa’nın müstedreki olarak başlı başına bir takım eserler yazmışlardır. Örneğin:

1- Şeyh Hadi, Kaşif’ul Gıta, 17 ila 188. Sayfalarda Nehc’ul Belağa’nın düzeninde olduğu gibi Hz. Ali’nin söz ve mektuplarını nakletmiştir.

2- Çağdaş bilgin Şeyh Muhammed Bakır Mahmudi, “Nehc’üs Saade fi Müstedrek-i Nehc’il Belağa” adlı bir kitap yazmıştır. Bu kitabın dört cildini bizzat ben gördüm üç cildini ise büyük hatip ve bilgin Seyyid Abduzzehra Hüseyni’ye bizzat kendisi göstermiştir. Bazı büyük bil­ginler de bu kitabın içeriğini Nehc’ül-Belağa’nın kay­nakları olarak tanıtmıştır. Öyle anlaşılıyor ki sanki “Mesadir-u Nehc’il Belağa ve Esanidihi” kitabıyla karış­tırılmıştır.[46]

3- Abdullah b. İsmail Halebi’nin yazmış olduğu Kitab’ut Tezyil[47]

4- İbn-i Nake Ahmed b. Yahya’nın yazmış olduğu Mulhek-u Nehc’ül Belağa[48]

5- Seyyid Ali Han Emir Ehvaz’ın babası olan Halef b. Seyyid Abdulmuttalip Meşaşi’nin yazmış olduğu en-Nehc’ut-Takvim kitabı[49]

6- Seyyid Hasan Mir Cihani Tabatabai’nin yazmış ol­duğu Misbah’ul-Belağa kitabı

7- Abdulvahid Amedi’nin yazmış olduğu Gurer’ul-Hikem ve Durer’ul kilem kitabı… Bu kitapta Nehc’ül-Belağa’da çok azı yer alan Hz. Ali (a. s)’ın kısa sözleri yer almıştır. Bazılarının da farklı tabirleri ama tek an­lamları vardır. “Edep güzelliği en üstün soyluluktur.”[50] Sö­zünde olduğu gibi. Zira bu hadisin Arapça metninde “hüsn” kelimesi kullanmışken aynı anlamı ifade eden bir başka hadisde ise “ni’me” kelimesi kullanılmıştır ve her ikisi de “güzel” anlamındadır.[51] Hakeza “Edepten daha üs­tün soy yoktur.” Hadisinde de aynı durum göze çarp­maktadır.[52] Zira bir başka yerde “Edep gibi soy yoktur.”[53] Veya “soyların en üstünü güzel edeptir.”[54] buyurulmuştur ve her üç hadis de aslında bir tek mana ifade etmektedir.

8- İbn-i Ebi’l-Hadid, kendi Nehc’ül Belağa şerhinin sonların Seyyid Razi’nin naklettiği kısa sözlere 998 tane daha ekleyerek bunu “el-Hikem’ul Menşure” diye adlan­dırmıştır.

9- Kadı Kudai’nin telif ettiği “Destur-u Mealim’il-Hikem” kitabı.[55]

10- Ebil Abbas Simeri’nin telif ettiği “Kelam-u Ali ve Hutebuhu”kitabı[56]

11- Şeyh Ali Vasiti’nin H. 457 yılında yazdığı “Uyun’ul Hikem ve’l Mevaiz” kitabı.[57]

12- Mahmud b. Ebi Bekr Hafız Medini’nin telif ettiği Huteb-u Ali b. Ebi Talib[58]

13- Fazl b. Hasan Tebersi’nin telif ettiği Nesr’ul-Leali[59]

14- Fazl b. Ravendi’nin telif ettiği Nesr’ul-Leali[60]

15- H. 553 yılunda vefat eden Reşid Vetvat’ın telif et­tiği “Metlub-u kolli Talib”kitabı[61]

16- H. 841 yılında vefat eden İbn-i Faht Hilli’nin telif ettiği “İstihrac’ul-Vekayi’il Mustekbele” kitabı.[62]

17- Mir Kasım Karabaği’nin hattıyla yazılmış olan “Monteheb-u Vesaya-i Emir’ul Muminin” kitabı. [63]

18- Hacı Sultan İsfahani’nin hattıyla yazılmış olan “Vasaya-i Emir’ul Mu’minin  kitabı. [64]

19- Kutb’ul-Ektab, Hüseyni Zehebi Şirazi’nin telif et­tiği “el-Lealil Menşure” kitabı.[65]

20- Şeyh Abdullah Behrani Semahici’nin telif ettiği es-Sahifet’ul-Aleviye kitabı.[66]

21- H. 1320 yılında vefat eden Hacı Mirza Hüseyin Nuri’nin es-Sahifet’ul-Aleviyyet’ul-Saniye kitabı [67]

22- Hıristiyan bilginlerinden birinin yazmış olduğu Hikem-i Ali b. Ebi Talib, kitabı[68]

23- Şeyh Muhammed Harz’ın, Şeyh Tayyib Ali hindi için dikte ettirdiği “Huteb-i Emir’ul-Muminin, fil Melahim mea şerhiha” kitabı[69]

24- Şeyh Servet Şerkavi Mısri’nin yazmış olduğu “Huden ve Nur” kitabı.[70]

Şüphesiz bu yazarlar birbirinden haberdar olmadıkları için de kitaplarında bir çok ortak yönler göze çarpmakta­dır ve dolayısıyla hepsini Nehc’ül-Belağa’nın müstedreki hakkında kaleme alınmış bağımsız birer eser kabul etmek mümkün değildir.

Seyyid Razi’nin Telifleri Nehc’ul Belağa’nın Senet­lerinin Sağlamlığını Ortaya Koymaktadır

Rical ve biyografi alimleri Seyyid Razi’nin telif ettiği kitaplar hakkında bir çok söz söylemişlerdir. Diğer ya­zarların eseleri gibi Seyyid Razi’nin  eserleri hakkında da yeterli bir araştırma yapılamamıştır. Bizde burada itibar ve güven açısından birinci derecede öneme sahip olan Neccaşi’nin sözünü nakletmek istiyoruz.

Neccaşi kendi fihristinde Seyyid Razi’nin kaleme al­dığı  on iki kitabı nakletmiştir ve onlar şunlardır:

1- Mecaz’ul-Kur’an; 2- ez-Ziyadat fi Şi’r-i Ebi Te­mam; 3- Ta’lik-i Hilaf’il Fukeha; 4- Ta’likat Ala izah-i Ebi Ali el-Farisi; 5- el-Ceyd min şi’r-i İbn-il Haccac; 6- Muhtar-u Şi’r-i Ebi İshak es-Sa’bi; 7- Madare Beynehu ve beyne Ebi İshak; 8- Ziyadat fi Şi’r-i Ebi’l Haccac; 9- Nehc’ul Belağa; 10- Hesais’ul Eimme; 11- Hakaik’ul Tenzil (Te’vil); 12- Mecazat’un Nebeviyye (Mecazat’ul Asar’in Nebiyye)[71]

Merhum Allame Emini bu listeye beş kitabını daha eklemektedir.[72] Ama sözünü ettiğimiz konu için kaynak olan şey Hakaik’ut-Tenzil ve Mecazat’un Nebeviyye adlı iki kitaptır. Zira Nehc’ul Belağa’nın senetleri hususunda bir şüphe içine düşülmüş ise de bu iki kitap hakkında hiç şüphe etmemiştir. Bu iki kitabı Seyyid Razi’nin yazdığı hususunda hiç kimse şekke düşmemiştir. Ehl-i Sünnet alimlerinden olan İsmail Paşa bu iki kitabın adını zikret­mekte[73] ve Bağdadi ise Hakaik’ut Tenzil kitabı hususunda şöyle demektedir: “Seyyid Razi Kur’an’ın manaları husu­sunda bir benzerini kaleme almanın mümkün olmadığı bir kitap yazmıştır ve öte yandan Seyyid Razi bu her iki kita­bında da Nehc’ul Belağa adlı kitabından söz etmektedir. Şöyle ki:

1- Seyyid Razi Kitab’ul Mecazat’un Nebeviyye adlı kitabında beş yerde Nehc’ul Belağa’ya işaret etmektedir:

1. “Benim nezdimde insanlardan en çok gıpta edil­mesi gereken kimse yükü hafif olan mümin­dir.” hadisi hakkında şöyle diyor: Bu sözün beyanı ise müminlerin emiri Ali (a. s)’ın şu sözlerinde yer almıştır: “Yükünüzü hafif tutun  ve katılın…” ki biz bunu Nehc’ul Belağa adlı kitabımızda zikrettik.[74]
2. Seyyid Razi “Bana en çabuk ulaşacaklarınız eli uzun (cömert) olanlarınızdır.” Hadisindeki bu cümleyi Nehc’ul Belağa’dan naklettiği Hz. Ali (a. s)’ın şu sözüne benzetmektedir: “Kısa elle ihsan edilene uzun elle ihsan edilir.”[75]
3. “Şüphesiz ki dünya göçüp gitmiştir.” Ha­disi husu­sunda ise bu kelamın müminlerin emiri Ali (a. s)’dan da nakledildiğini beyan etmekte ve burada Nehc’ul Belağa’yı zikretmektedir.[76]
4. “Kur’an’da hiç bir ayet nazil olmamıştır ki…” ha­disi ise Hz. Ali (a. s)’ın Nehc’ul Belağa’da yer alan şu sözünü hatırlatmaktadır: Kur’an çok yüzlü bir taşıyıcı­dır.”[77]
5. “Kalpler kaplara benzer, bazısı diğerinden daha çok alır.” Hadisini tabir farklılığıyla Nehc’ul Belağa’da Hz. Ali (a. s)’dan nakletmektedir.[78]

2- Maalesef sadece beşinci cildi bulunan diğer ciltle­rinden ise haberimizin olmadığı Hakayik’ut Te’vil kitabı­nın Necef’te basılan mevcut cildinde 167. sayfada şöyle demektedir: “Eğer birisi sözlerimizin delilini bulmak isti­yorsa yazdığımız ve adını Nehc’ul Belağa koyduğumuz kitabı dikkatle incelemelidir.[79]

Daha öncede dediğimiz gibi Nehc’ul Belağa kitabı Seyyid Razi’nin daha önce kaleme aldığı Hesais’ul Eimme kitabının bir bölümüdür. Bu kitabın bir nüsha­sını merhum Muhaddis Nuri, Şeyh Hadi Al-i Kaşif’ul Gıta kütüphanesinde görmüş, diğer nüshası ise Hin­distan Rambever kütüphanesinde mevcuttur. Dolayı­sıyla bu ki­tabı Seyyid Razi’nin yazdığı kesin ve şüphe götürmez bir gerçektir ve H. 1369 yılında Necef’te ba­sılmıştır.[80]

Nehc’ul Belağa’nın Şerhleri

Haberdar olduğumuz kadarıyla Kur’an’ı Kerim’den  sonra Nehc’ul Belağa kadar dünyadaki kitaplar ara­sında hiç bir kitap  İslam bilginlerinin dikkatini bu ka­dar çeke­bilen bir başka kitap yoktur. Nehc’ul Belağa hakkında şerh, ta’lik, tercüme ve bir çok ilgili kitaplar yazılmış çok çeşitli dünya dillerine tercüme edilmiştir. Bir çok alimler tarafından bazı bölümleri şerh edilmiş, şiir diliyle ifade dilmiş, hakkında müstedrek kitapları yazılmış, lügatleri açıklanmış, seçmeler yapılmış, ke­limelerinin anlamı izah edilmiş ve kaynakları belirtil­miştir. Bütün bu hususlarda bir çok eserler kaleme alınmıştır ve henüz de alınmakta­dır. Evet işte canlı olmak, sürekli parlamak ve bilginlerin teveccühünü kazanmak budur.

Nehc’ul Belağa’yı merhum Muhaddis Nuri, Seyyid Muhsin Emin, Merhum Şeyh AbdulHüseyin Emini, Mer­hum Hacı Şeyh Ağabozorg Tehrani (Razi), Seyyid Abduzzehra Hatip Hüseyni ve benzeri bir çok ünlü alim­ler de detaylı olarak şerh etmişlerdir ve şüphesiz gördük­leri ve kendi zamanlarına yazılmış olan bir ta­kım şerh­lerde bulunmuşlardır.

Merhum Şeyh Tehrani tercüme ve şerh hususunda 147 eseri zikretmektedir.[81] Ama o sadece Şiilerin telif et­tiği eserleri zikretmiştir. Dolayısıyla da ez-Zeria ki­tabının di­ğer ciltlerinde özel isimlerle yazılmış olan bazı şerhleri hesaba katmamıştır. Merhum Emini 81 şerh saymış,[82] Seyyid Abduzzehra Hatip ise 143 şerh ter­cüme ve talikatını zikretmiştir.[83] İbn-i Ebil Hadid’in Şerh-u Nehc’il Belağa kitabına yazılmış olan beş ta’lika eser gibi Nehc’ul Belağa’nın bazı şerhlerine yapılan taliklerin yanı sıra, eğer bir kimse bütün bu mecmuaları toplar ve birleş­tirirse şüphesiz ki 250 den yukarı çıkmaz. Elbette bunlar arasında 20 cildi bulan eserler de vardır. Şerh-i Huyi ve Şerh-i İbn-i Ebil Hadid gibi.

Velhasıl Şeyh Nuri, Nehc’ul Belağa’yı şerh eden ilk kimsenin Beyhaki olduğunu ifade etmektedir.[84] Muhaddis Kumi’yi de el-Künye ve’l elkab adlı kita­bında bu görüşü kabul etmiştir.[85] Bizzat Beyhaki de şöyle demiştir: “Ben­den daha önce hiç bir alim Nehc’ul Belağa’yı şerh etme­miştir.”

İbn-i Ebil Hadid ise, Nehc’ul Belağa’yı şerh eden kim­senin Kutb-i Ravendi olduğunu söylemektedir.[86]

Hakeza Riyaz’ul Ulema kitabının sahibi de bu gö­rüşü kabul etmiştir. Ama hiç şüphe yok Seyyid Razi’nin çağ­daşı olan Ali b. Nasır’ın, A’lam-u Nehc’il Belağa kitabı Nehc’ul Belağa hakkında yazı­lan ilk kitaptır. Seyyid Muhsin Emin ise onun “el-Mearic fi Şerh-i Nehc’il Belağa” adlı bir kitabı oldu­ğunu da ifade etmektedir.[87] Şimdi de zahiren Ehl-i Sün­net ve’l Cemaat’tan olan (kalplerini Allah daha iyi bilmektedir) ve Nehc’ul Belağa’yı şerh eden bazı alimlerin adını zikretmek istiyo­ruz.

1. Muhammed b. Amr, Fahr-u Razi diye meş­hurdur, H. 606 yılında vefat etmiştir. Kıfti’nin Tarih’ul Hukema kitabında dediği üzere şerhi ya­rım kalmıştır.
2. İbn-i Ebil Hadid diye meşhur olan AbdulHamid b. Muhammed Mutezili Medayini ise 656 yılında vefat etmiş ve şerhini dört yıl sekiz ayda bitirmiştir. Bu şerhi oldukça kapsamlı tam ve hatta mevcut şerhlerin en iyi­sinden sayılmaktadır. Hatta bazı Şia alimleri ise onun ki­tabına özet eserler yazmışlardır: İkd’un-Nezid, Selasil’ul- Hadid ve er-Red-i Ali b. Ebil Hadid gibi.
3. Yazarının sadece bazı Ehl-i Sünnet alim­leri olduğu belirtilen ve Astane Kütüphanesinde bulunan en-Nefais fi Şerh-i Nehc’il Belağa adlı kitap.
4. Mutevvel İrşad ve Tehzib’ul Mantık kitapla­rının sa­hibi olan ve hicri 792 yılında vefat eden Molla Saduddin Taftazani Şafii.
5. Keşf’uz-Zunun kitabında yer aldığı üzere hicri 922 yılında ölen Kıvamuddin Yusuf b. Ha­san Kazi-i Bağ­dadi.
6. Sahihi Buhari’ye şerh yazan ve hicri 650 yı­lında ölen lügat ve Hadis alimlerinden olan Ha­san b. Muhammed Sagani Hanefi .
7. Hicri 1322 yılında ölen Mısır Müftüsü Şeyh Muhammed AbduH.
8. Muhammed Abduh’un şerhini, İbn-i Ebil Hadid’in şerhinden eklerle nakleden Muhyiddin Hayyat.
9. El-Ezher Üniversitesinin Edebiyat fakül­tesi öğre­tim üyesi Muhammed Muhyiddin.
10. Nehc’ul Belağa’nın zor kelimelerini şerh eden üstad Muhammed Hasan Nail Mersefi, Talik eseri hicri 1328 yılında Mısır’da basılmıştır.
11. Muhammed Ebul Fazl İbrahim. Şerh-i iki cilt olup H. 1383 yılında Dar-u İhya’İl Kütüb’il Arabiyye’de ba­sılmıştır.

Sünni veya Şii bütün bu alimlerin hepsi de yazdıkları kitapların ön sözünde Nehc’ul Belağa kitabının Hz. Ali’nin sözleri olup Seyyid Razi tarafından bir araya geti­rildiğine kesin bir şekilde inandıklarını dile getirmişlerdir. Hatta Şeyh Muhammed Abduh Nehc’ul Belağa’nın için­deki kelimelere istinad etmekte ve bunlarla lügat ehli aleyhine istidlalde bulunmaktadır. 195. hutbenin içinde yer alan bazı cümleler hakkında edebiyatçıların yanıldı­ğını ve Hz. Ali’nin sözünün hüccet olduğunu dile getir­miştir.

Nehc’ul Belağa’nın Hafızları

Hadis ashabı alimleri sürekli Kur’an-ı Kerim’den sonra Nehc’ul Belağa’yı hıfzetmeye önem vermişlerdir. Burada onlardan bazısını zikretmek istiyoruz.

1. Şeyh Muntecebuddin’in dediği üzere Seyyid Razi’ye yakın bir zamanda yaşamış olan Kadı Cemalüddin Kaşani.
2. İbn-i Kesir’in tarihinde ve İbn-i Cevzi’nin ise Muntezem adlı eserinde belirttiği üzere H. 564 yılında ölen Ebu Abdullah Muhammed Faruki. [88]
3. H. 1280 yılında vefat eden Seyyid Muhammed Mekki Hairi.
4. Şeyh Muhammed Hüseyin Mürüvvet Hafız Amili[89]

Elbette Nehc’ul Belağa’nın bütün hafızlarını saya­bil­mek  mümkün değildir.  Zira bir çok insan bunu iz­har et­memiş ve tarih de adını kaydetmemiştir. Bazıları ise yüzde doksan beşini ezberlediği halde hafız sayıl­mamış­lardır. Nitekim bu son gruptan üç çağdaş alimi bizzat ta­nıdım ki içlerinden biri de vefat etmiştir.

Ayrıca yazarlık hususunda neredeyse darb-ı mesel ha­line gelen ve H. 2. Asrın başlarında yaşamış bulunan Abdulhamit Katip’de şöyle demektedir: “Ben Ali (a. s)’ın yetmiş hutbesini ezberledim daha sonra zihnim kayna­dıkça kaynadı. [90]

Arap Hatiplerinin darb-ı meseli haline gelen İbn-i Nubate ise şöyle diyor: “Ben Hz. Ali (a. s)’ın sözlerin­den yüz bölüm ezberledim ve bu benim için bitmeyen bir ha­zine oldu.[91]

Nehc’ul Belağa’nın Kur’an’la İlişkisi;

Müminlerin Emir Ali (a. s) bazı yerlerde sözlerine de­lil olarak Kur’an ayetlerini zikretmiştir. Seyyid Razi  bunlardan bazısını Nehc’ul Belağa’da zikretmiştir. Ör­ne­ğin:

1. “Bu ahiret yurdunu, yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyen kimselere veririz. Sonuç Allah'a karşı gelmekten sakınanlarındır.”[92]
2. “Kitapta Biz hiçbir şeyi eksik bırakmadık.”[93]
3. “Eğer o Allah'tan başkasından gelseydi, onda çok aykırılıklar bulurlardı.”[94]
4. “Vallahi biz apaçık bir sapıklıkta idik; çünkü biz sizi âlemlerin Rabbine eşit tutmuştuk…” [95]
5. “Melekler şerefli kılınmış  kullardır. Allah'tan önce söz söyleyemezler; ancak O’nun emri üzerine iş işler­ler.”[96]
6. “Dünya hayatı gökten indirdiğimiz su gibidir ki, onunla insan ve hayvanların yiyeceği bitkiler yetişip bir­birine karışmıştır.” [97]
7. “Gizliliklerin ortaya çıkacağı gün” [98]
8. “Göğü, kitab dürer gibi dürdüğümüz zaman, yarat­maya ilk başladığımız gibi katımızdan verilmiş bir söz olarak onu tekrar var edeceğiz. Doğrusu Biz yaparız.”[99]

Dr. Suphi Salih Nehc’ul Belağa’nın şerhinde bu Kur’an ayetleri için özel bir fihrist hazırlamıştır ve 110 ayete yer vermiştir.[100] Bunlardan bazısında birden fazla ayet şahit gösterilmiştir ve bazısında ise bir ayetin sadece bir bö­lümü şahit gösterilmiştir ama çoğu tam bir ayet ola­rak şa­hit tutulmuştur. Bunların yanı sıra bendenizde Ra­bıta-i Kur’an ve Nehc’ul Belağa adında bir kitap yazdım ve ge­çen yıl Bünyad-i Nehc’ul Belağa kurumu tarafından ba­sıldı. Bu kitapta anlam açısında Kur’an ile örtüşen Nehc’ul Belağa’nın 150’ye yakın sözlerini zikrettim. Ör­neğin:

1. Nehc’ul Belağa: “sayıcılar nimetlerini sayamaz­lar." [101]

Kur’an: “Allah'ın nimetini sayacak olsanız bitiremez­siniz.” [102]

2- Nehc’ul Belağa: “Sonra onu gezegenlerle ve ışılda­yan yıldızlarla süsledi.” [103]

Kur’an: “Şüphesiz Biz, yakın göğü bir süsle, yıldız­larla süsledik.” [104]

1. Nehc’ul Belağa : “Sizleri düşmanınızla cihada da­vet edince korkudan gözleriniz dönüyor, adeta ölümün çetinliği ve gaflet sarhoşluğu içinde çırpınıyorsunuz.” [105]
2. Kur’an: “Kalplerine korku gelince ölüm baygınlığı geçiren kimse gibi gözleri dönerek, sana baktıklarını gö­rürsün. “[106]

Bendeniz Nehc’ul Belağa’nın Kur’an ile olan irtibatı­nın bu 150 husus ile sınırlı olduğunu iddia etmiyorum. Zira tümüyle sayabilmek için insanın evvela Nehc’ul Belağa’yı hıfzetmiş olmalı ve zihnine yerleştirilmiş bu­lunmalıdır. Böylece Kur’an ayetlerinden birini görünce Nehc’ul Belağa hazinesinden hıfzettikleri arasında ilgili cümleyi bulup ayırsın veya Nehc’ul Belağa’nın bütün ta­birleri arasında Kur’an’ın bu ayetiyle örtüşen bir söz ol­madığını ifade etsin. Bu uygulamayı Kur’an’ın bütün ayetleri hususunda hayata geçirsin. Veya bu tatbik işinde evvela Kur’an’ı hıfzetsin ve sonra da Nehc’ul Belağa’yı mütalaa ederek ilgili yerleri kaydetsin.

Hakeza Nehc’ul Belağa’nın bazı hutbeleri de Kur’an’dan bir ayet veya surenin tefsiri mesabesindedir. Örneğin: 219. hutbe Tekasür suresinin tefsiridir. 221. hutbe, “Ey insan çok cömert olan Rabbine karşı seni al­datan nedir?” ayetinin tefsiri konumundadır. 220 hutbe ise “Allah'ın yüksek tutulmasına ve içlerinden adının anılmasına izin verdiği evlerde, insanlar sabah akşam O’nu tespih ederler.”  ayetinin tefsiridir.

Bütün bu söylenenlerin yanı sıra çağdaş alimlerden biri de Mecellet’un Necef’te, “Elfaz’ul Kur’aniyye fi Nehc’il Belağa” adında çok güzel bir eser yazmıştır ama şuanda elimde olmadığından özelliklerini beyan edeme­yeceğim. Ayrıca Nehc’ul Belağa’da 21 yerde Kur’an’ın nitelikleri beyan edilmiştir. Bu Dr. Subhi Salih’in fihris­tinde de mevcuttur. Elbette bazı hususları da yine gözden kaçır­mıştır ki bunlara da bendenizin yazdığı el-Kaşif ki­tabın­daki “Kur’an ve Kitabullah” kelimesinin beyanında yer verilmiştir. Dolayısıyla altı yerinden Kur’an ile Nehc’ul Belağa kitabının irtibatını beyan eden “Rabita-i Kur’an ba Nehc’ul Belağa” kitabım bu hususta araştırma­cılar için bir kılavuz konumundadır.

Nehc’ul Belağa’nın Lafızlarına İstinad Edilebilir mi?

Bilindiği gibi Nehc’ul Belağa Müminlerin Emiri Hz. Ali (a. s)’ın hutbeler, mektuplar ve kısa sözleri olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.  Hz. Ali (a. s)’ın mek­tup ve kısa sözleri hususunda hiç bir şüphe yoktur ve biz­zat lafızları muteber ve istinad edilebilir bir konumdadır. Zira bir mektubu olduğu gibi korumak ve kısa sözleri ez­berlemek kolay ve yaygın görülen bir husustur. Ama Nehc’ul Belağa’nın uzun ve detaylı hutbeleri hususunda şöyle denmektedir: “Eğer Ali (a. s) o hutbeleri bir minbe­rin üzerinde veya savaş meydanlarında irad etmiş ise du­yan kimselerin o kelimeleri olduğu gibi ezberlemesi ve yazması nasıl mümkündür? Dolayısıyla bu konuda şöyle demek gerekir ki hutbelerin ravileri anlam ve içeriğini ezberlemiş ama kendi fikir ve dikteleriyle birtakım ifa­deler beyan etmişler ve yazmışlardır.”

Bu cevapta bir çok yönden kabul edilemez konumda­dır.

Birinci olarak daha öncede dediğimiz gibi Nehc’ul Belağa fesahat ve belagat açısından bilginlerin ve edebi­yatçıların şaşkınlığa düştüğü sözlerden oluşmaktadır. Zaten bu yüzden Nehc’ul Belağa’daki sözlerin yaratıkla­rın sözünün üstünde, Allah’ın sözünün altında yer alan sözler olduğunu beyan etmişlerdir. Ayrıca bilindiği gibi fesahat ve belagat lafız ile ilgili nitelikler değildir. Aksine cümlenin akıcı, revan, karmaşalıktan uzak, tiksinti ver­meyen, garip kıyasa muhalif ve benzeri niteliklerden uzak olmasını ifade etmektedir. Dolayısıyla eğer Nehc’ul Belağa’nın lafızlarını raviler inşa etmişlerse o halde Ali’yi değil bizzat inşa eden kimseleri fesahat ve belagat açısın­dan övmek gerekir.

İkinci olarak Nehc’ul Belağa’da yer alan uzun hutbele­rin bir benzerini Peygamber ve Ehl-i Beyt imamlarından öğüt ve delil gösterme noktasında nakledilen hadis ve ri­vayetlerde de görmek mümkündür. İslam bilginleri özel­likle de büyük fakihler Nehc’ul Belağa’nın lafız ve iba­retlerinin bizzat kendisini şahit göstermişlerdir. Ha­keza Nehc’ul Belağa’nın bütün şarihleri de hutbeleri şerh ederken kayıtlara geçen lafızların edebi ve lügavi özel­liklerini zikretmiş ve açıklamışlardır. Hatta bazen şöyle demektedirler: “Eğer bu kelime yerine örneğin fa­lan ke­lime kullanılmış olsaydı şu ayıpları taşırdı.” Dolayısıyla açıkça görüldüğü gibi bütün alim ve bilginleri böylesine sorunlardan gafil bilmek mümkün değildir.

1. Ayrıca Hz. Ali (a. s) zamanında yaşayan kimi şair­lerden de oldukça uzun ve detaylı şiirler nakledilmiştir. Ayrıca bu şiirler irticali ve bir ya­zıya dökülmeksizin be­yan edilmiştir. Örneğin Ha­san b. Sabit’in Gadir-i Hum’da okuduğu şiir on beş beyitten oluşmaktadır ve el-Gadir kitabında da nakledilmektedir. Ayrıca Kays b. Sa’d, Kemiyyet, Ferazdak gibi kimselerden uzun şiirler ve Sahban Vail ve Kays b. Harice gibi kimseler­den ol­dukça uzun hutbeler nakledilmiştir. Bunların hepside irti­calen ve önceden bir yazıya dökülmek­sizin beyan edilen şiir ve hutbelerdir. Şuanda da edebiyat ve tarih kitapla­rında  kayıtlıdır.

Dolayısıyla bu şiir ve hutbelerin kaydedilmesi hu­su­sunda şöyle demek gerekir: Arapların oldukça güçlü ve sağlam bir hafızası vardı. Şiirleri olduğu gibi ez­berliyor­lardı ya da yazılarında hareke ve noktaların olmayışı yazmalarında kendilerine büyük yardımı do­kunuyordu. Ya da raviler şair ve hatiplerin konuşma­sından sonra kendilerine soruyor ve yazıyorlardı. Ya da bilemediğimiz bir tarzda ibare ve kelimeleri olduğu gibi kaydediyorlardı. Zira belli bir vezin ve kafiye öl­çüsü olan şiirleri sadece anlamıyla nakletmek mümkün değildir. Nitekim Nehc’ul Belağa’daki hutbelerin çoğu da belli bir kafiye ve vezne sahiptir. Lafızları de­ğiştirmek bu sözün kelam ve veznini bozmaktadır. Hatta bazen iki kelimeden sadece bir keli­mesi kafiye ve vezne sahiptir. Nitekim aşağıdaki cümleler Hz. Ali (a. s)’ın Garra diye bilinen uzun hutbesinde yer almış­tır. “O insan; rahimlerin karanlarında gizlice tasar­lanıp kararlaştırılan dökülmüş erlik suyu ve yaratılışı noksan bir kan parçası, bir pıhtı değil miydi? Sonra ra­himde bir yavru oldu. Çıkıp süt emen bir çocukken, er­genlik çağına geldi. Sonra da kendisine duyduğunu bel­leten bir gönül, konuşan bir dil, bakıp gören bir göz ve­rildi ki duyup gördüğünü anlasın, ibret alsın ve  kötülük­lerden kaçınsın. Ama o büyüyüp geliştiğinde tekebbüre kapıldı, yüz çevirdi, heva ve hevesine uydu, lezzetlere dalsın diye dünyası için çalışıp çabaladı, meşakkate düştü. Belaya düşeceğini ummaz, korkması gerekenden korkmaz oldu.”

Az da olsa Arapça bilen herkes  bu tür tabirlerin Sahban ve Kays gibi kimselerin olmasına imkan ver­mez. Zira fesahat ve belagat dahilerinin kitaplarında bile böy­lesine cümleler görülmemektedir. Bu lafız ve ibaretlerin kafiye ve vezni korunduğu halde değiştiril­mesi mümkün değildir. Örneğin hutbede geçen “yafien” kelimesi yerine “mürahiken” kelimesi koyu­labilir veya “müzdeciren” ke­limesi yerine “müntehiyen” kelimesi geçirilebilir. Ama bu değişiklik mana açısından doğru olsa da “ayn” ve “ra” harflerinin kafiye ve veznini ortadan kaldırmaktadır. O halde şöyle demek zorundayız: Bu kelime ve lafızlar ol­duğu şekliyle İmam Ali (A’)’ın mübarek ağzından çıkan ke­limelerdir.

Nehc’ul Belağa’nın Kaynakları

Bazı İslami fırkalar kendi araştırılmamış, kendile­rine miras kalmış inançları esasınca Nehc’ul Belağa’da yer alan bazı konuları kendi inançlarıyla çeliştiğini sanmış­lardır. Dolayısıyla da Nehc’ul Belağa’nın Hz. Ali;(a. s)’ın sözleri olduğu hakkında şüpheye düşmüş ve bu kitabı Seyyid Razi ve kardeşi Seyyid Murteza’nın yazdığını söylemişlerdir. Bu yüzden bazı yazarlarımız ve araştır­macılarımız Nehc’ul Belağa’daki bütün hutbe, mektup, vasiyet ve kısa söz­lerin Seyyid Razi daha doğmadan veya bizzat o asırda, yada sonraki asırda yazılmış olan kay­naklardan elde etmeye çalışmışlardır. Bu sözlerin sağlam, güvenilir kaynaklarla Hz. Ali (a. s)’a ulaşmış olmasına büyük özen göstermişlerdir. Bu konuda buldukları kitap­ları, sayfa numaralarını ve kitabın diğer özelliklerini en ince detayına kadar zikretmişlerdir. Bu konuda büyük bir başarı elde etmişlerdir. Benim bu konuda tanıdığım kim­seler şunlardır:

1. Hadi Kaşif’ul Gıta, kendi Müstedrek-i Nehc’ul Belağa kitabının bir bölümünü Nehc’ul Belağa’nın kay­naklarına ayırmış 236. Sayfada 265. Sayfaya kadar bu kaynakları zikretmiştir. Ama sayfa numaralarını çok az açıklamıştır.
2. Seyyid Hibbetütdin Şehristani “Mahuve Nehc’ul Belağa” adlı kitabında daha çok itiraz edilen Şıkşıkıyye hutbesinin kaynaklarını zikretmiş ve bu hutbeyi Seyyid Razi’den önce sonra ve ken­disiyle çağdaş dokuz kaynak­tan nakletmiştir. Ay­rıca ifade farklılıklarını da beyan et­miştir. Araştır­malarım neticesinde bulduğum ve merhum Şehristani’nin görmediği kitaplardan biri de Sipt İbn-i Cevzi’nin Tezkiret’ul Hevas kitabıdır. Bu şa­hıs adı geçen kitabının 124. Sayfasında şöyle di­yor: “Nehc’ul Belağa’nın sahibi İbn-i Razi Şıkşıkiye hutbesinin bir bö­lümünü zikretmiştir ve bir bölümünü de atmıştır. Ama ben bu hutbenin tümünü zikrediyorum.

Daha sonra da hutbenin senedini şeyhi olan Ebul Ka­sım Anbari’den İbn-i Abbas’a ulaşana dek zikretmekte­dir.

1. Abdullah Nimet ise Mesadir-u Nehc’il Belağa kita­bının ikinci bölümünde 130 ila 320 . sayfalarda bu kaynakları sıralamakta, cilt ve say­falarını bile belirtmek­tedir.
2. Ali Han Arşi ise “İstinad-u Nehc’il Belağa” adlı ki­tabında sadece Hindistan Ranbaver kütüp­hanesinde bulduğu kaynakları zikretmiştir. Ali Han Arşı de bu kü­çük cüzvesinde  söz konusu kütüpha­nelerdeki nüshalarda Nehc’ul Belağa’nın hutbe, mektup ve hikmetli sözlerin­den bulduklarını cilt ve sayfa numaralarıyla birlikte zik­retmiştir.
3. Seyyid Abd’uz-Zehra Hüseyini Hatip ise, Mesadir-u Nehc’il Belağa ve Esanidihi aslı kita­bında bütün gü­cüyle Nehc’ul Belağa’daki sırama esasınca tüm Nehc’ul Belağa’nın kaynaklarını bulmaya ve zikretmeye çalışmış bu kitaptan göre­bildiğim kadarıyla sadece dört cildi bası­labilmiştir. Muhterem yazar, tüm Nehc’ul Belağa’nın kay­naklarını 26 ila 37. Sayfalarında yer verdiği 109 kay­nak kitaptan çıkarıp nakletmiştir.

Okuyucuların bu araştırmacının metodunu yakından tanıması için Nehc’ul Belağa’nın üç bölümünden beşer örnek vermek istiyorum. Bu beş kitabın tümü de şu anda yanımda mevcuttur. (Mesadir-i Nehc’ul Belağa ise tam dört cilttir.)

Hutbeler

Birinci Hutbe: Bu hutbe “Hamd Allah’a mahsustur ki övenler onu hakkıyla övemezler.” cümlesiyle başla­mak­tadır ve bu hutbe aşağıdaki şu kitaplarda yer almıştır:

1. İrşad-i Müfit[107]
2. Tuhaf’ul Ukul, Necef baskısı, s. 43[108]
3. Tevhid-i Saduk s.24 ila 28
4. Emali-i Şeyh Tusi, (H. 460 yılında vefat et­miştir) c. 1, s. 22
5. Mecalis-u Müfit, s. 149,[109] Merhum Meclisi ise Bihar, c. 77, s. 302’de bu hutbenin büyük bir bölümünü Uyun’ul Hikmet-i Vasiti’den naklet­mektedir.

İkinci hutbe: Bu hutbe de “Nimetini tamamladığı için ona hamd ederim” cümlesiyle başlamaktadır. El Müsterşid-u Taberi, kitabında s. 73’de birtakım fazlalık­lar ve farklılıklarla nakledilmiştir.

Üçüncü Hutbe:  Bu hutbe ise meşhur olan “Şıkşıkıye” hutbesidir. İlal’uş Şerai’ s. 144, Mean’il Ahbar[110] 404. bab, s. 361, Emali-i Şeyh Tusi, c. 2, s. 382- 384, Şafi-i Seyyid Murtaza (H. 426 yılında vefat etmiştir) s. 203, İrşad-i Şeyh Müfit s. 166 ve bir başka baskısında s. 135, ve ha­keza Şeyh Müfit bu hutbeyi el-Cemel s. 46 ve 76 da, el-İfsah kitabında ise s. 17’de nakletmiştir. Ebu Said Mansur ve H. 422 yılında ölen Zirabi Nesr’ud- Durer kitabında Nehc’ul Belağa’dan az bir farklılıkla bu hutbeyi naklet­miştir.

Mezkur hutbe bu kitaplarda farklı ve İbn-i Abbas’a ulaşan senetleriyle nakledilmiştir. Senet zinciri arasında eHl-i Sünnet alimlerinden bir cemaatta göze çarpmakta­dır. Örneğin H. 303 yılında vefat eden Ebu Ali Cebai, H. 317 yılında vefat eden Ebul Kasım Belhi ve hakeza H. 606 yılında vefat eden İbn-i Esir Nihaye kitabında “Şıkşıkıye” lafzı hususunda şöyle diyor: “Bu kelimeyi Hz. Ali (a. s) bu hutbesinde kullanmıştır.”

Hakeza Firuzabadi de Kamus adl kitabında şıkşıkıye hutbesini Hz. Ali’ye isnat etmiş ve “Aleviyye” diye ad­landırmıştır. Bütün bu söylenenlerin yanısıra İbn-i Ebil Hadid de bu hutbeyi Ebul Kadım Belhi-i Mutezili’nin kitabından nakletmiştir ve bu kitap Seyyid Razi’nin do­ğumundan yıllar önce yazılmıştır.  Hakeza Musaddık Vasiti’den şöyle dediğini naklediyor: “Üstadım İbn-i Haşşab’a şunu sordum: “acaba bu hutbe yalan yere mi Ali’ye isnat edilmiştir?” üstadım şöyle dedi: “Allah’a and olsun ki ben bu hutbenin Hz. Ali’nin sözleri olduğu husu­sunda yakin içindeyim.” Dedim ki: “halkın çoğu Behc’ul Belağa’yı Seyyid Razi’nin uydurup Hz. Ali’ye isnat etti­ğini söylüyorlar.” Bunun üzerine üstadım şöyle dedi: “Seyyid Razi ve diğerlerinin böyle bir nefis üslupları ola­bilir mi? Biz Seyyid Razi’nin yazılarını gör­dük. Onun söz ve şiirlerinin metodunun, tarzını biliyoruz.”[111]

Dördüncü Hutbe: Bu hutbe de “karanlıklarda bizimle hidayete erdiniz” diye başlamaktadır ve el Müstedrek, s. 76 ile İrşad-i Müfit s. 119’da nakledilmiştir. İbn-i Ebil Hadid şöyle diyor: “Bu hutbe de Hz. Ali’nin en uzun hut­belerinden biri sayılmıştır.” Daha sonra hutbenin tümünü nakletmekte ve bazı kelimeleri hususunda görüş belirt­mektedir.

Beşinci Hutbe: Bu hutbe de “Ey insanlar fitne dalgala­rına karşı direnin” diye başlamaktadır. İhticac-ı Tabersi, s. 127, Tezkiret’ul Havas, s. 128 de   senet zincirleriyle ve tabir farklılıklarıyla nakledilmiştir. İbn- i Ebil Hadid ise hutbenin okunuş sebebini, ön bilgilerini ve atılmış fazla­lıklarını zikretmektedir.

Mektuplar

Birinci Mektup: Bu mektup da “Allah’ın kulu ve Mü­minlerin Emiri Ali’den  Kufe ehline” diye başlamaktadır. H. 286 yılında ölen İbn-i Kuteybe’nin El İmame  ve’s-Siyase kitabı s. 58 de, başka bir baskısında ise s. 67 de ve hakeza Şeyh Müfid’in el Cemel kitabı s. 115 ve bir başka baskısında ise s. 131 de nakledilmiştir.

İkinci Mektup: Bu mektup da Şeyh Müfid’in el- Cemel kitabı s. 200 ve en-Nasre, s. 215’de sened fazla­lıkları ve farklılıklar ile zikr edilmiştir.

Üçüncü Mektup: Bu hutbe de “Ey Şureyh, ama şüphe­siz sana… gelecektir…” diye başlayan bu mektup da Emali-i Şeyh Seduk, s. 87, H. 654 yılında ölen Sibt İbn-i Cevzi’nin yazdığı Tezkiret’ul-Havas, s. 654 ve 185 ve H. 454 yılında ölen Kadı Kudai’nin yazdığı Destur-u Mea­lim’il-Hikem, kitabı s. 454 ve 135’de nakl edilmiştir.

Dördüncü Mektup: Bu hutbe de Tezkiret’ul-Havas, s. 157’de nakl edilmiştir.

Beşinci Mektup: Bu hutbede “Senin sorumluluğun, ekmek ve su vesilesi değil, boynundaki emanetin hakkını vermek için çalış­maktır.”  diye başlamaktadır ve İbn-i Kuteybe’nin el-İmame ve’s-Siyase kitabı, c. 1, s. 79 birbaşka baskıda ise s. 91’de, İbn-i Abdurrabbeh’in[112] İkd’ul-Ferid, c. 2, s. 232 bir başka baskısında ise c. 3, s. 14 ve H. 212 yılında vefat eden Nasr b. Müzahim’in Siffin kitabı, s. 20’de nakl edilmiştir.

Kısa Sözler

1- “Fitneye karşı iki yaşındaki deve gibi ol”

H. 380 yılında ölen Ebu Hayyan Tevhidi, el-İm­tina’ ve’l-Muanese kitabı c. 2, s. 31; Amedi’nin Gurer’ul-Hikem kitabı, “kaf” harfinde nakl edilmiştir. Hakeza Al­lame Hilli’nin kardeşi Şeyh Raziyuddin de el-Aded’ul-Kaviyye kitabında bu cümleyi detaylı başı ve sonuyla birlikte nakl etmiştir.

2- “Tamaha sarılan, kendini alçaltır.”  Tuhuf’ul-Ukul, s. 201’de nakl edilmiştir.

3-    “Cimrilik ardır (utançtır), korkaklık noksanlıktır.”  Tuhuf’ul-Ukul, s. 201’de nakl edilmiştir.

4- “İlim en değerli mirastır.” Emali-i Şeyh Tusi, c. 1, s. 114; Tuhef’ul-Ukul, s. 201; Mecalis-i Müfid, s. 295’de nakl edilmiştir.

5- “Dünya, bir kimseye ikbal gösterirse…” [113] H. 346 yı­lında vefat eden Mesudi, Muruc’uz-Zeheb kitabı, c. 3, s. 434’de; Destur-u Mealim’ul-Hikem, s. 25 ve Amedi, Gurer ve Durer kitabı, s. 142’de nakl edilmiştir.

Nehc’ül-Belağa’nın Senetleri Hususunda Şüphe Etmek

Şüphesiz muhterem okuyucular bu söylenenler ışı­ğında Nehc’ül-Belağa’nın senetlerinde şüphe etme husu­sunun söz konusu edilmesini şaşkınlıkla karşılayacaklar­dır. Ama bilmek gerekir ki bu tür şüpheler bir takım ya­zarların cehalet, bağnazlık yersiz boş inançlara taraftarlık etmek ve benzeri şeylerden kaynaklanmıştır ve de kitap­larda oldukça çok görülmektedir. Meşhur deyimle delinin kuyuya attığı taşı kırk akıllı çıkaramaz türünden şüphe­lerdir bunlar.

Tam ikiyüz elli yıl boyunca bütün Rical ve biyografi alimleri Nehc’ül-Belağa’yı Seyyid Razi’nin telif ettiği bir kitap olarak kabul etmiş ve içindeki söylerin Müminlerin emiri Hz. Ali’ye ait olduğu hususunda yakın için de ol­muşlardır. Aniden Musul bölgesinde, Erbil kalesinde Şemsuddin İbn-i Hallekan adında birisi[114] Ortaya çıkarak eline kalemi aldı. Vefiyyat’il-A’yan kitabında Nehc’ül-Belağa’yı Seyyid Razi’nin kardeşi Seyyid Murtaza’nın kitabı olduğunu iddia etmiştir. Daha sonra da hiçbir delili olmadan şöyle demiştir: İnsanlar Ali b. Ebi Talib’in söz­lerinden oluşan Nehc’ül-Belağa hususunda ihtilafa düş­müşler ve bu kitabı Seyyid Murtaza’nın veya Seyyid Razi’nin kaleme aldığı hususunda şek etmişlerdir. Kitabı yazanın da toplayanın da bir olduğunu ve Ali’ye yalan yere isnad edildiğini söylemişlerdir.[115] İbn-i Hallakan’dan sonra Yafii[116], Zehebi[117], İbn-i Hacer[118], İbn-i İmad Hanbeli[119] ve Ahmed Emin[120] gibiler ortaya çıktı ve İbn-i Hallakan’ın sözünü tekrar ettiler. Ama Hatip Hüseyni’nin bu gruptan saydığı[121] Selahuddin Safedi ise İbn-i Teymiye’nin bunu in­kar edip şöyle dediğini nakl etmektedir: “Nehc’ül-Belağa Seyyid Razi’nin diktesi olamaz, Nehc’ül-Belağa’da yer alanlar Ali b. Ebi Talib’in kelamıdır, Seyyid Razi’nin Nehc’ül-Belağa’daki sözleri (önsözü ve açıklamaları) ise bilinmektedir.[122]

İbn-i Hallakan’ın yolunu takip etmek isteyen bazı kim­seler sözde bu hayali iddialarına bir takım deliller de be­yan etmişlerdir. Örneğin şöyle demişlerdir:

1-Nehc’ül-Belağa Peygamber’in ashabına hakaret ile doludur.

2-Gayb ilmini bildiğini iddia etmektedir.

3-Uzun hutbeleri vardır.

4-Lafzi kafiyesi ve… vardır.

5-Konuları oldukça dikkatli bir şekilde inceden inceye nitelendirmiş ve ayırmıştır.

6-Hıristiyanlarınkine benzer bir şekilde insanlara sü­rekli ölümü hatırlatmakta dünyayı terk etmeye davet et­mektedir.

Nehc’ül-Belağa’nın konuları Seyyid Razi’den çok ön­celeri telif olmuş kaynak kitaplardan çıkarılmadan önce bazı Şii yazarlar ve hatta Sünni yazarlar bu hayali itiraz­lara cevap vermeye kalkışmışlardır. Örneğin Seyyid Abduzzehra Hüseyni,[123] Seyyid Hibbetuddin Şehristani[124], Seyyid Abdullah Nimet,[125] Muhammed Muhyiddin,[126] ve Şeyh Hadi Kaşif’ul-Gıta[127] gibi bazı kimseler bu konuda bü­yük çaba sarf etmişlerdir.

Alimlerin o gün verdiği bu tür cevaplar bize göre in­sanları suvaran, kuyuya atan taşa benzemektedir. Ama bugün artık Nehc’ül-Belağa, kelime kelime incelenmiş ve çok sağlam kaynaklardan çıkarılmıştır. Dolayısıyla artık böyle bir tartışma yersizdir ve insanın vaktini telef etmesi anlamına gelmektedir. Ama söylemek gerekir ki bu itiraz edenler evvela Ali b. Ebi Talib’i o yüce ilmi ve ilahi ma­kamından aşağı indirmiş ve onu kendileri ile eşitlemişler­dir. Onun yüce ve Ruhani sözlerini kendi kısır akıllarıyla değerlendirmişlerdir. Dolayısıyla kafalarına takılan problemleri de hemen kağıda dökmüşlerdir.

Psikolojik Yorum

Gerçi daha önce de söylediğimiz gibi Nehc’ül-Belağa’nın senetlerinden şüphe etmek şaşırtıcı bir şeydir. Elbette bir açıdan fazla şaşırmamak da gerekir zira İbn-i Hallakan ve takipçileri daha çocuk iken anne ve babasın­dan bütün sahabelerin adil, takvalı, doğru sözlü ve güve­nilir insanlar olduğunu işitmişlerdir. Daha sonra kendi öğretmen ve üstatlarından da bunu duymuşlardır. Kitap­la­rında da bunu okumuşlar toplumlarında da bunu derk et­mişlerdir. Bir ömür boyu sahabelerin tümünün mukad­des ve münezzeh melekler olduğuna inanmışlardır. Dola­yı­sıyla bu tür insanlar ellerine kalem alıp da Nehc’ül_Belağa hususunda hüküm vermek istediklerinde kendi inançlarına aykırı olan Şıkşıkiye hutbesi gibi ko­nuları görünce, Ali (a. s)’ı ne tasdik edebilmekteler ve ne de tekzib! Zira o da sahabeden biridir. Dolayısıyla kalkıp da tek çare olarak şöyle diyorlar: “Bu kitap Ali’nin sözü değildir.”

Elbette onlar böyle derken bu acele hükümleri ile ken­dilerinden sonra bir takım insanların çıkıp Nehc’ül-Belağa’da yer alan konuları bizim muteber kitaplarımız­dan da çıkarabileceklerini ve bu durumda rüsva olacakla­rını düşünememişlerdir. Biraz daha anlayışlı ve uzak gö­rüşlü olanlar ise böyle kötü bir akibeti görmüşler ve başka bir çare bulmaya çalışmışlardır. Onlara göre de Nehc’ül-Belağa, Hz. Ali’nin sözleridir. Ama kendi inançlarına ay­kırı olan yerleri tevcih ve tevil etmeye çalışmaktadırlar. Yani bu tabirleri manevi doğruluğundan uzaklaştırmakta ve kendilerine miras kalan inançlarına uyarlamaya çalış­maktadırlar.  İbn-i Ebi’l Hadid’in aşağıdaki cümleler hakkında yaptığı teviller gibi:

1- “Allah’a and olsun ki Ebi Kuhafe oğlu, hilafete göre yerimin, değirmen taşının mili gibi olduğunu bildiği halde hilafeti bir gömlek gibi giyindi. [128]

2- “Baktım da, Ehl-i Beyt'imden başka yardım edip destekleyen, hakkımı savunan kimsenin olmadığını gör­düm.”[129]

3-  “…Ve velayet hakkının hususiyetleri onlarındır.”[130]

4- “Vasiyet ve veraset onlardadır.”[131]

(İbn-i Ebi’l Hadid bazen bu tevilleri “ashabımız öyle diyor” diye nakletmektedir ve belki de kendisi buna inan­mamaktadır.)

5-Kadi’ul Kudat’ın Şıkşıkıye hutbesindeki İbn-i Ebi Kuhafe kelimesi hakkında yaptığı tevcih ve te­vil…[132]

Diğer bir grup ise bu tür yerlerde sessiz kalmayı tercih etmekte ve hiç bir açıklama yapmamaktadır. Şeyh Muhammed Abduh, Mersifi, Muhammed Ebul Fazl ve benzeri kimseler bu gruptandır. Allah, kullarının içinde gizlediklerini herkesten daha iyi bilmektedir.