Şia’daki Adaletin Mutezile ile Farkı

Soru

Şia’daki adaletin, Mutezile’deki adalet ile farkını açıklayınız.

Kısa Cevap

Şia ve Mutezile, adaleti kendi mezhep usullerinden biri olarak ilan etmekte ve her ikisi de husn ve gubhu aklî ilkesine inanmaktadır. Yani bir takım konular hakkında hatta mukaddes şeriat tarafından bir hüküm belirtilmemişse dahi, insan aklı yalnız başına onların iyi veya kötü olduğunu anlayabilmektedir. Zulüm de insan aklının çirkinliğini idrak ettiği konulardan biri sayılmaktadır. Bu nedenle, Yüce Allah böyle bir kötülüğe mürtekip olamaz ve O, fiillerinde gerekli olduğu üzere adalete riayet edecektir.

Bu iki mezhebin farkı şudur: Mutezile açısından eğer insanın tüm fiilleri Allah’a isnat edilirse, O’nun ödüllendirmesi ve cezalandırması adalete aykırı olacaktır. Mutezile bu çıkmazdan kurtulmak için fiilî tevhidi inkâr etmiştir. Şia ise, fiilî tevhidi inkâr etmeksizin ve insan davranışını tamamıyla bağımsız bilmeksizin, insan fiilinin Allah’ın fiilinin enleminde olmayıp boylamında olduğunu açıklayarak Allah’ın adaletine inanmanın ne şekilde olması gerektiğini açıklamıştır.

Ayrıntılı Cevap

Adalet konusunda Mutezile ve Şia arasındaki fark şu noktadan kaynaklanmaktadır: Her iki gurup da adaleti kendi mezheplerinin bir usulü olarak tanıtmalarına karşın, Mutezile adaleti ispat etmek için, fiilî tevhidi tartışmaya açmıştır. Fiilî tevhidin anlamı, ister hayır olsun ve ister şer olsun tüm işlerin failinin Allah olduğu, O’ndan başka bir failin olmadığı ve esasen Allah istemeyene dek hiçbir hadisenin meydana gelmeyeceğidir.[1]

O halde sevap ile ceza ve cennet ile cehennem nasıl adalet ile uyuşacaktır? Bu esasla sevap ve cezayı adalet ile uyumlu bir hale getirebilmek için fiilî tevhit kabul edilmemeli ve her şahsın fiili Allah’a değil, kendine isnat edilmelidir. Ama Şia, fiilî tevhidin insan istek ve iradesiyle çelişmediğine ve insan iradesinin Allah’ın iradesinin uzantısında olabileceğine inanmaktadır. Elbette Allah’ın iradesi olmaksızın insan kendi iradesini gerçekleştirmeyi başaramaz. Ama Allah’ın kendi engin gücü doğrultusunda ve buna paralel olmaksızın insana sınırlı bir seçim hakkı vermeyi irade ettiğine ve bu esasla onları ödüllendireceğine ve cezalandıracağına inanılabilir. Bu hususta daha fazla bilgi edinmek için, bu konuda yazılmış bir makalenin bir bölümüne dikkatinizi çekiyoruz:

Mutezile İnancında Adaletin Yeri

Mutezile, bazı işlerin gerçekte adalet ve bazı işlerin de zulüm sayıldığına inanmaktadır. Örneğin, Allah’ın hayırsever fertleri ödüllendirmesi ve günahkâr şahısları da cezalandırması gerçekte adalet ile eşittir ve Allah’ın bunun aksine davranması muhaldir. Çünkü Yüce Allah adildir, asla zulüm işlemez ve de Allah’ın zulümde bulunması çirkindir. Bu gurup, aklî ve zatî iyiyi ve kötüyü kabul etmiştir. Nitekim Üstat Mutahharî bu hususta şöyle yazmaktadır:

“Onlar, eşyanın güzellik ve çirkinlik esasının insan davranışlarının ölçü ve mikyası olduğu gibi, rububi fiillerin de ölçü ve mikyası olabileceğine inanmaktadır… Onlar adaletin zatî olarak iyi ve zulmün de zatî olarak kötü olduğunu, sonsuz akıl olan ve tüm akılların bahşedicisi olan Allah’ın, aklın iyi gördüğü bir şeyi asla terk etmeyeceğini ve aklın çirkin gördüğü bir şeyi de yapmayacağını söylemektedir.”[2]

Mutezile, insan aklının eşyanın iyi ve kötü olduğunu teşhis etmede bağımsız olduğuna ve şeriatın açıklamasına bakmaksızın doğruluk, emanet, iffet ve takva gibi bazı hususların zatî olarak iyi olduğunu ve yalan, ihanet ve fuhuş gibi bazı işlerin de zatî olarak kötü olduğunu teşhis edebileceğine inanmaktadır. Bu nedenle, Allah bir hüküm vermeden önce, eşyalar zatlarında zatî iyilik veya çirkinliğe sahip olmaktadır. Bu mesele başka konuları peşinden getirmekte ve onların bazıları ilahiyat ve bazıları da insanla ilişkisi olan yaratılışın bir hedef ve gayesi var mıdır gibi sorular şeklindedir. Belirtmek gerekir ki, Mutezile adalet taraftarı olması nedeniyle, fiillerde tevhidi inkâr etmekte ve fiilî tevhidin insanın kendi fiillerini yaratmaması ve Allah’ın onun fillerini yaratması anlamına geldiğine ve de bu görüşün ilahî adalete aykırı olduğuna inanmaktadır. Hakeza onlar insan özgürlüğünü ve ihtiyarını inkâr eden Eşaire’ye muhaliftir.

Bu esasla, Mutezile düşüncesinde adaletin yerinin ne olduğu ve onların tıpkı Şiî âlimleri gibi neden adaleti iman ve inanç usullerinden saydıkları ve beş usullerinin ikincisi olarak karar kıldıkları anlaşılabilir. Mutezile, kendince fiilî tevhidi adalete ve Eşaire de kendi zannınca adaleti fiilî tevhide feda etmektedir; ama gerçekte ne Mutezile adaleti doğru bir şekilde açıklayabilmiş ve ne de Eşaire fiilî tevhidin derinliklerine varabilmiştir. Bu açıdan, Mutezile ile Eşaire arasındaki temel fark, tevhit ve adalet meselesi hakkındadır.

İmamiye’nin Bakışında Adalet

Şiî âlimleri Kur’ân, Peygamber’in (s.a.a) hadisleri ve onun Ehl-i Beyt’inin (a.s) sözlerinden ilham alarak adalet meselesini Şia’nın beş inanç usulünün ikincisi olarak kabul etmiş ve fiillerin iyilik ve kötülüğünün aklî ve zatî olduğuna inanmıştır. Başka bir ifadeyle, fillerin bir kısmı, zatî olarak iyi ve güzel ve bir kısmı da çirkin ve kötüdür. İnsan aklı, şeriat sahibinin hükmüne bakmaksızın bağımsız olarak bazı fillerin iyi ve kötü olduğunu idrak edebilir. Tıpkı aklın adaletin iyi ve zulmün kötü olduğuna hükmetmesi gibidir. Bu yüzden, Yüce Allah sadece iyi ve güzel işleri emretmekte ve sadece kötü ve çirkin işlerden sakındırmaktadır. Şerî hükümler de gerçek ve zatî maslahat ve fesatlar esasıncadır ve bunlar onların bağlı oldukları hususlarda mevcuttur. Bu esas uyarınca, gerçekte kötülük barındıran her şeyi şeriat sahibi yasaklar; çünkü O, kötü ve çirkin bir iş yapmaz. Bundan dolayı Allah adildir. Şehit Mutahharî bu hususta şöyle yazmaktadır:

“Allah feyiz ve rahmetini ve aynı şekilde bela ve nimetini zatî önceki istihkaklara göre verir ve yaratılış düzeninde ilahî feyiz, rahmet, bela, ödül ve ceza açısından özel bir nizam mevcuttur.” Her ne kadar Mutezile ve Şia ekolleri birçok inançsal meselede hemfikir olsa ve bu yüzden Eşaire karşısında “adliyye” olarak adlandırılsalar da, bu iki ekol arasında bir takım farklılıklar mevcuttur. Örneğin, Şia ekolünde, adalet esası fiilî veya zatî tevhide bir zarar verilmeksizin kuşatıcı bir tarzda kabul edilmiştir. Bu şekilde adalet tevhidin yanında yer almıştır. Bu ekolde adaletin esas oluşu, aklın saygınlığı, insan şahsiyetinin özgür ve ihtiyar sahibi olduğu ve evrenin hikmete dayalı düzeni, zatî veya fiilî tevhide bir halel getirilmeksizin ispat edilmiştir. İlahi mülkte bir ortak olarak lanse edilmeden ve ilahî irade insan iradesine mağlup edilmeden insan iradesi onaylanmıştır. İnsanın ilahî kaza ve kader karşısında mecbur olduğu neticesi alınmaksızın varlıkta baştan sona kadar ilahî kaza ve kader kanıtlanmıştır.”

Ama Mutezile adaleti fiilî tevhitte değil, sıfatlardaki tevhitte ileri sürmektedir; zira onlar fiilî tevhidi adalete aykırı bilmektedir. Mutezile’nin sıfatsal tevhidi, zatın her sıfattan yoksun olmasıdır. Onlar sıfatların zat ile aynı olduğunu ispat edemediler. Oysaki Şia’nın sıfatsal tevhidinde sıfatlar, zat ile aynıdır. Aynı şekilde Şia’nın fiilî tevhidi, Eşaire’nin fiilî tevhidiyle farklıdır. Eşaire’nin fiilî tevhidinin manası, hiçbir varlığın hiçbir etkiye sahip olmaması ve onların tümünün bir şekilde direkt olarak Allah tarafından olmasıdır. Bundan dolayı, kulların fiillerinin direkt yaratıcısı Allah’tır ve kul kendi amelinin yaratıcısı değildir.

Şia’nın fiilî tevhidi ise, sebepler ve sonuçlar düzeninin geçerli olduğu, her sonucun kendi sebebiyle kaim olmakla birlikte Allah ile de kaim olması ve bu ikisinin birbirinin paralelinde olmayıp boylamında yer aldığı anlamındadır. Bu yüzden Şia’nın bakışında tevhit, ilahî adalet esasıyla uyuşup zatî, ibadî, sıfatî ve fiilî tevhidini kapsar. Bundan dolayı İmamiye Şia’sının âlimleri semavî vahiyden ilham almayla, akıl ve İslâmî öğretileri üzerinde düşünme gücünü taşımayla ve de dua ve özellikle İmam Ali’nin (a.s) mucizevî hutbeleri gibi delil olan rivayetlere sahip olmayla, İslâm düşüncesinde derin aklî konuları dile getiren ilk kimseler sıfatıyla, İslâm birliğini koruyarak İslâm’ın sınırları ve kesin inançlarını (küfür dünyasının İslâm dünyası aleyhine ürettiği yeni ve güncel birçok şüphe karşısında) âlimane bir şekilde delillendirebilmiş ve pekiştirebilmişlerdir.

Bu nedenle birçok İslâm filozofu Şia idi ve Şia, İslâm felsefesini sürdürebilmiştir. Nitekim Ehli Sünnet tarihçileri, Şia aklının kadim dönemlerden beri felsefî bir akıl olduğunu, yani Şia düşüncesinin geçmişte de nass üzere ve aklî olduğunu itiraf etmiştir. Bu nedenle Şia âlimleri, temiz imamların (a.s) öğretileri ve buyruklarıyla, ilahî gelenek ve vahiy mektebinin eğitmenlerinin ilahî yaşamında, ilahî adaletin yerini kavrayabilmiş ve insanlara ispat edebilmiştir. Bu sebeple, Şia mektebinde adaletin mümtaz bir yeri vardır; zira vahiy mektebinin eğitmeni Muhammed Mustafa (s.a.a) ve onun vefatından sonra ise Şiîlerin ilk İmam’ı olan Ali b. Ebi Talib (a.s) adalet ve eşitliğin sembolleri ve de hak ve insafın kâmil âşıklardırlar. Eğer adalet, zihnî mefhumundan sıyrılıp aynîleşir ve tecessümleşirse, ilk önce Hz. Muhammed (s.a.a) ve sonra da Ali (a.s) olur. Bu iki kâmil insanlık örneğinin zatı da manevî ve zihnî olarak irdelenecek olursa, adalet ortaya çıkacaktır; zira bu ikisi, ilahî sünnet olup tüm varlıklarından adalet fışkırmaktadır. Nitekim Yüce Allah, Peygamber’in (a.s) yaşam tarzı hakkında şöyle buyurmaktadır:

“Andolsun, Allah’ın Resûlü’nde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok zikreden kimseler için güzel bir örnek vardır.”[3]

Allah onun yaşam tarzını övmekle kalmamış, insanlara onun tarzını takip etmenin zorunlu olduğunu hatırlatmış ve tüm zamanlardaki insanlar için kâmil bir örnek olarak o yüce şahsiyetten bahsetmiştir.

–—

^[1]     İnsan, 30; Tekvir, 29.

^[2]     Mecmua-i Asar, Üstat Mutahharî, c. 1, s. 54 ve 76.

^[3]     Ahzab, 21.