Şia’nın Rical Kaynakları

Soru

Şia’nın başlıca Rical kaynakları nelerdir?

Cevap

Şia’nın rical kaynaklarını tarihi dönemler ve etki etme ölçüsü açısından aşağıdaki üç gruba ayırmak mümkündür:

Birinci Grup: Şia’nın ilk rical kaynaklarıdır, bunlar III. yüzyıl ile V. yüzyıla kadarki dönemlerde kaleme alınmış eserlerdir ve bu kaynaklar şunlardan ibarettir:

1- Keşşi’nin (ö.340) Rical Kitabı:[1] Keşşi ismiyle meşhur olan Muhammed b. Abdulaziz’in Şia ricali alanında yazılmış ilk eser olan çok önemli bir kitabı vardır. Kitabın ismi Marifetü’r-Rical yani Kişileri Tanıma veya Doğru İmamlar’dan Hadis Nakleden Kimseleri Tanıma idi.

2- Necaşi’nin (ö.450) Rical Kitabı:[2] Bu kitabın tam ismi Şia Yazarlarının İsim Fihristi şeklindedir. Bu kitap Fihrist ve Necaşi’nin rical kitabı olarak da adlandırılmaktadır. Kitabın yazarı olan Ebu’l Abbas Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbas Necaşi Esedi Kufi, Şia’nın önde gelen hadis ve rical şahsiyetlerinden birisidir.

Necaşi’nin ilmi konumunun büyüklüğü için şu kadarı yeter; Onun rical kitabı Şia’nın ilk rical kaynaklarının en iyisi olarak kabul görülmüş ve genel olarak hadis râvilerinin incelenmesinde onun görüşü son söz olarak telakki edilmiştir.

3- Şeyh Tusi’nin (ö.260) Rical Kitabı:[3] Bu kitap ve keza Şeyh Tusi’nin Fihrist adlı eseri, kitabın önsözünden de anlaşılacağı üzere, Şeyh Fazıl’ın isteği üzerine yazılmıştır.

Bu kitap 13 bölümden oluşmaktadır. Bu kitapta 6429 hadis râvisinin durumu incelenmiştir. Şeyh Tusi bu kitapta, sırasıyla sahabe olan râvilerin, İmam Ali (a.s) ve İmam Hasan’dan (a.s) rivayet nakleden râvilerin isimlerini kolaylık olsun diye alfabetik sıraya göre zikretmiştir. Kitabın sonunda ise hiçbir imamdan rivayet nakletmeyen kimselerin isimlerine yer vermiştir. Her bölümün sonunda ise (Ya) harfinden (en son râviden) sonra iki bölümde lakabıyla anılan kimseleri ve rivayet nakleden kadınları kaydetmiştir.

Şunu anlamak mümkündür; Şeyh, bu kitabında Ehl-i Beyt İmamları’ndan hadis rivayet eden râvileri, onların mensup oldukları mezhebi dikkate almaksızın zikretmek istemiştir. Bu yüzden Allah Resulü’nden (s.a.a) hadis nakleden râviler olarak Muaviye ve Amr b. As gibi kişilere de yer verirken, Ubeydullah b. Ziyad gibilerini ise Hz. İmam Ali’den hadis nakleden kişiler arasında zikretmiştir.

4- Şeyh Tusi’nin Fihristi:[4] Bu kitap alfabetik sıraya göre tanzim edilmiş ve 912 râvi tanıtılmıştır. Bu kitapta tanıtılan ilk râvi, İbrahim b. Ebi Yahya ve son râvi ise İbn İsam’dır. Şeyh’in bu kitabı yazmaktaki maksadı; kitap veya bir temel kaynak sahibi olan kimselerin isimlerini kaydetmektir. Ancak Şeyh bunların ismine yer verirken aynı zamanda cerh ve tadil yöntemiyle bu kişileri incelemeye aldığından bu kitap da rical kitabı olarak tanınmıştır.

Şeyh Tusi bu kitabının önsözünde, kendisinden önce kitapların fihristinin eksik olarak kaydedildiğini dolayısıyla kendisinin bu eserle onları tamamlamak istediğine değinmiştir. Şeyh bu kitabında İbn Gazairi olarak tanınan Ebu’l Hasan Ahmed b. Hüseyin b. Ubeydullah’a ait birincisi Usul olarak nitelenen temel kaynaklardan bahseden, diğeri ise telif edilen kitaplardan söz eden iki kitaptan söz etmiştir. Bu kitaplar, nisbi kapsamlığa sahip olmalarına rağmen, anılan şahsın varislerinin ihmali yüzünden yok olup gitmiştir. Şeyh Tusi’nin bu kitabı da Cevad Kayyumi’nin tahkiki ile tek cilt halinde basılmıştır.

5- Berki’nin (ö. 274 veya 280) Rical Kitabı:[5] Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed b. Halid b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ali Berki, Şia’nın III. asır âlimlerindendir. Berki asaleten Kufeli’dir. Büyük babası olan Muhammed b. Ali, Zeyd döneminin Kufe hâkimi olan Yusuf b. Ömer tarafından önce hapse atılmış ve ardından da kısa bir süre sonra şehit edilmiştir. Bu olaydan sonra Berki, Abdurrahman adlı kardeşiyle birlikte kaçarak Kum şehrinin köylerinden birisi olan Berk Rud köyüne yerleşmiştir.

Berki’nin rical kitabı da Şeyh Tusi’nin rical kitabı gibi tarihi dönemlere göre önce Allah Resulü’nün sahabeleri ve İmam Ali’nin yakın dostlarının isimlerine ardından da İmam Mehdi’ye kadar diğer İmamlar’dan hadis nakleden kimselerin isimlerine yer verilmiştir. Kitabın sonunda ise Mescid-i Nebi’de Cuma günü Ebu Bekir’e itiraz eden Allah Resulü’nün 12 sahabesinin isimlerine yer vermiştir. Bu kitapta toplam 1707 râvinin ismi yer almış ve Cevad Kayyumi’nin tahkiki ile tek cilt halinde basılmıştır.

6- Ebu Galib Zerari’nin (ö.367) Risalesi:[6] Zerari, Bukeyri ve Şeybani lakaplarıyla da tanınan Ahmed b. Muhammed b. Ebu Tahir b. Bukeyr b. A’yun, 280 hk. yılında doğmuş ve 368 yılında vefat edip, Necef kentinde defnedilmiştir. O A’yun ailesine mensup bir kimsedir. Ebu Galib Zerari’nin bu risalesinde kendinin de mensubu olduğu bu ailenin hadis nakledenlerinin durumlarına yer verilmiştir.

Zerari bu risaleyi torunu olan Muhammed b. Abdullah için yazmış ve bu risalede kendi üstadlarından yirmiden fazlasını anmıştır. Risalesinin sonunda ise, yazarlarından hadis naklettiği 122 kitabın ismine yer vermiştir.

Bu risale, Muhammed Rıza Hüseyni’nin tahkiki ile tek cilt halinde basılmıştır. Bu kitap Zerari Ailesinin Tarihi ismiyle de anılmaktadır.

7- İbn Gazairi’nin (ö.450) Rical Kitabı:[7] İbn Gazairi lakabıyla tanınan Ahmed b. Hüseyin b. Ubeydullah, Şia’nın IV. ve V. asır âlimlerindendir. Babası olan Hüseyin b. Ubeydullah Esedi Vasıti Şia’nın tanınmış büyükleri ve âlimlerindendir. Bu yüzden Şeyh Tusi onu çok hadis dinleyen ve rical ilmini iyi bilen kimse olarak tanıtmıştır.[8]

İbn Gazairi’nin ölüm tarihi tam olarak belli değildir. Ancak (kırk yıldan az) sayılacak kadar kısa bir ömrü olması ve babasının ölüm tarihi dikkate alındığında onun da 450 yılında vefat etmiş olması düşünülmektedir. [9]

İbn Gazairi’nin bu kitabı Cerh ve Zayıf (olarak nitelenen kimseler) isimleriyle de anılmıştır. Ancak rical ismi daha meşhurdur. Ayrıca bu kitabın baba Hüseyin b. Ubeydullah Gazairi tarafından mı yoksa oğul Ahmed b. Hüseyin tarafından mı yazıldığı konusunda ihtilaf olmuştur. Ancak elde olan bir takım emareler kitabın oğlu tarafından yazıldığını göstermektedir.

İbn Gazairi’nin râvileri zayıf göstermede çok aşırıya gittiği de söylenmektedir. Dolayısıyla onun kitabında sika olduğuna tanıklık edilen pek az râvi bulunmaktadır. Seyyid Damad bu konuda şöyle demiştir: “Pek az kimse İbn Gazairi’nin cerhinden kurtulabilmiştir. Onun yermesinden kurtulan sika kişiler pek de azdır.”[10]

Bu kitap Seyid Muhammed Rıza Hüseyni Celali’nin tahkiki ile tek cilt halinde yayınlanmıştır. Ayrıca bu kitapta 225 râvinin durumu incelenmiştir.

İkinci Grup: Şia’nın ikinci derece rical kaynaklarıdır, bunlar VI. asır ile VIII. asır arasında yazılmışlardır ve şunlardan ibarettir:

1- Şeyh Müntecebü’ddin’in Fihristi, 2- İbn Şehraşub’un Mealimu’l Ulema adlı eseri, 3- İbn Davud’un rical kitabı, 4- Allame Hilli’nin Hülasatü’l Akval adlı eseri.

Üçüncü Grup: Şia’nın son dönem rical kaynaklarıdır, bunlar ise X. asırdan günümüze kadar kaleme alınan eserlerdir. Bunların en önemlileri ise şunlardan ibarettir:

1- Kuhpai’nin Mecmeü’r-Rical adlı kitabı, 2- Tefrişi’nin Nakdü’r-Rical adlı eseri, 3- Erdebili’nin Camiü’r-Ruvat adlı kitabı, 4- Seyid Bahru’l Ulûm’un Rical kitabı, 5- Mamakani’nin Tenkihü’l Mekal adlı eseri, 6- Şüşteri’nin Kamisu’r-Rical adlı eseri, 7- Ayetullah Hoi’nin Mucemü’r-Rical adlı eseri.

En üstün ibadet, sürekli Allah ve Allah’ın kudreti hakkında tefekkür etmektir. el-Kafi, 2/55/3 İmam Cafer-i Sadık (a.s)